My i Żydzi przed wojną
Jakkolwiek nie mówić by na temat stosunku Polaków do Żydów zawsze wypłynie problem niechęci do Żydów, choć zamieszkują ziemie polskie wielu stuleci, w różnych środowiskach. Na bazie tego powstało zjawisko, które określono polskim antysemityzmem. Oczywiście nie tylko wśród Polaków pojawiło się, bo i Niemcy, Austriacy, Francuzi i inne nacje europejskie można do jednego koszyka w tym aspekcie włożyć. Antysemityzm wzbudza zawsze emocje, kiedy o nim mówić, ale ważne jest jaki rozmiar przybrał w danym kraju. Co kryło się pod hasłem antysemityzmu w przedwojennej Polsce?
Na podstawie spisu powszechnego z 1931 r. na terenie Polski zamieszkiwało wówczas około 3,1 mln Żydów. Byli najliczniejszą mniejszością narodową. Już wtedy, a może także wtedy, istniało tu zjawisko antysemityzmu. Podobnie jak w innych krajach Europy. Antyżydowskie zajścia miały miejsce np. we Lwowie, gdzie w listopadzie 1918 r. rabowano sklepy i atakowano osoby wyznania mojżeszowego. Jedną z przyczyn pogromu były oskarżenia o wspieranie Ukraińców przez żydowską milicję w czasie walk o Lwów. Szczególnie tragicznym okresem były dni 21-23 listopada, doliczono się 23 żydowskich ofiar jak podaje „Kurier Lwowski”, a nawet 150 według polskiego MSZ. Żydowski Komitet Ratunkowy szacuje liczbę ofiar na 72. Władze odrodzonego właśnie państwa miały świadomość antysemickich nastrojów i dlatego w sierpniu 1920 roku utworzono obóz internowania w Jabłonnie dla polskich żołnierzy i oficerów żydowskiego pochodzenia, aby chronić ich przed samosądami, które wynikały z oskarżeń o współpracę z komunistami i nieufności. Mimo to osadzeni byli szykanowani przez strażników, chociaż żaden Żyd na szczęście nie stracił tam życia. Dużą rolę miało w tym czasie nastawienie społeczeństwa polskiego dopiero co uwolnionego z oków niewoli, bardzo wyczulonego na punkcie wolności i niepodległości.
Antysemityzm nieco przygasł w latach 20, ale nie zniknął. Objawiał się np. w walce politycznej. W propagandowych wystąpieniach Gabriela Narutowicza oskarżano o współpracę z Żydami. Nie wiadomo do końca, co było przyczyną podłożenia bomb pod domem prof. Władysława Natansona albo w hotelu Abrahama Kellera w Krakowie, gdzie znajdowała się siedziba żydowskiego Bundu. W świecie polityki najbardziej antysemickie nastawienie wykazywały stronnictwa narodowe. Zbigniew Zawadzki – publicysta "Myśli Narodowej" twierdził, że teorie Marksa były realizowane "niemal wyłącznie przez Żydów". Z kolei działacz endecji – Stanisław Rymar – przekonywał, że Żydzi "instynktownie" dążą do zniszczenia polskich i chrześcijańskich tradycji. Narodowcy chcieli doprowadzić do masowej emigracji Żydów z Polski. Oskarżali ich o kontrolowanie życia gospodarczego kraju, czym mieli szkodzić nieżydowskim obywatelom. Wejście w następną dekadę XX wieku, czyli w lata 30., przy pogłębiającym się kryzysie gospodarczym, znamionowało wzrost nastrojów antyżydowskich w całej Europie i wzrost poparcia społecznego dla ruchów skrajnie nacjonalistycznych. Doprowadziło to m.in. do zaostrzenia się konkurencji wśród przedsiębiorców, z których wielu było Żydami (według danych z 1931 r. na około 3 mln i 100 tys. Żydów w Polsce, milion sto tys. utrzymywało się z handlu i kredytów). Dlatego coraz więcej osób zaczynało obwiniać ich o złą sytuację przedsiębiorców w kraju. Na popularności zyskał pomysł wyparcia Żydów z życia gospodarczego kraju, co miało uniemożliwić im dominację w handlu i ułatwić działalność "rodowitym" Polakom. Z tego powodu w latach 30. coraz częściej dochodziło do bojkotów żydowskich sklepów. Powstała nawet specjalna organizacja – Liga Zielonej Wstążki – organizująca nagonkę. To w tym celu również Stronnictwo Narodowe rozpoczęło w 1935 r. tzw. narodową akcję gospodarczą, która polegała m.in. na powstrzymywaniu klientów, którzy chcieli wejść do żydowskich sklepów, napadaniu na tych, którzy już coś w nich kupili i niszczenia zakupionego towaru, a także niedopuszczania żydowskich handlarzy na stragany. Warto jednak podkreślić, że spotykało się to z oporem nie tylko społeczności żydowskiej, ale też Polaków, którzy często na łamach prasy krytykowali akcję narodowców. Propaganda antyżydowska doprowadzała czasami do gwałtownych wystąpień. 23 czerwca 1936 roku Adam Doboszyński zorganizował "marsz na Myślenice". Uczestnicy po wkroczeniu do miasta zaatakowali i zniszczyli żydowskie sklepy i stragany, chociaż zdemolowali przy okazji posterunek policji i dom starosty. Do antyżydowskiego wybuchu przemocy doszło w Brześciu nad Bugiem 13 maja 1937 r. Do zajść doprowadziła wieść o zabiciu polskiego policjanta – Stefana Kędziory – przez żydowskiego rzeźnika. Jeszcze tego samego dnia doszło do fali napadów na właścicieli żydowskich sklepów, którą udało się dopiero przerwać pod wieczór. Do starć między Polakami a Żydami doszło też w Przytyku 9 marca 1936 r., gdzie starli się ze sobą miejscowi handlarze. W wyniku starć zginęły trzy osoby – dwóch Żydów i jeden Polak. W tym samym roku doszło do kilku przypadków podłożenia bomb w żydowskich sklepach przez nacjonalistyczne bojówki. W 1937 r. podrzucono bombę do siedziby żydowskiego "Naszego Przeglądu", a nacjonalistyczni bojówkarze z ONR "Falanga" ostrzelali z broni palnej pochód pierwszomajowy zorganizowany przez żydowski Bund. Mimo to antysemityzm w Polsce na ogół sprowadzał się do nagonek na Żydów i blokad sklepów. Choć odnotowano akty przemocy, to antysemityzm najczęściej wyrażał się w agresji słownej.
Radykalne nastroje antyżydowskie uwidaczniały się także na uczelniach. Uważano, że należy ograniczyć ilość Żydów wśród inteligencji i dlatego w niektórych uczelniach wprowadzono zasady numerus clausus – ograniczające liczbę Żydów rozpoczynających studia, a także zasadę numerus nullus – całkowitego usunięcia Żydów z uczelni.
Jednak antysemityzm nie był postawą dominującą w polskim porządku politycznym. Przejawiały go głównie osoby związane z ruchem narodowym. Spotykał się on ze sprzeciwem, niechęcią lub przynajmniej obojętnością większości środowisk przedwojennej Polski. Polska Partia Socjalistyczna w 1937 r. potępiła antysemityzm, a radomski kongres PPS określił antysemityzm mianem instrumentu klas posiadających, który służył ich celom. Antysemityzmowi sprzeciwiały się również stowarzyszenia liberalnej inteligencji czy ruch ludowy. Sytuacja polityczna dobrze oddawała nastroje społeczne, dlatego pojawiające się już w latach 30. twierdzenia jakoby ogół narodu polskiego przesiąknięty był antysemityzmem, należy uznać za nieprawdziwe, choć samo zjawisko bez wątpienia było w Polsce obecne. Dawid Ben-Gurion, pierwszy premier Izraela urodzony w Płońsku, określał przedwojenne stosunki między młodymi Polakami a Żydami jako "polubowne, chociaż odległe".
Wyraźnie trzeba stwierdzić, że antysemityzm pojawił się w przedwojennej Polsce, ale należy pamiętać, że zjawisko spotkało się z oporem znacznej części społeczeństwa, a żadne z polskich środowisk politycznych nie wsparło prowadzonego przez Niemców wyniszczenia Żydów. Chociaż podczas II wojny światowej dochodziło do przypadków kolaboracji czy pogromów, jednak generalnie Polacy nie brali udziału w nazistowskim programie eksterminacji Żydów. Spotkał się on ze zdecydowanym sprzeciwem polskich środowisk politycznych, czego przejawem było m.in. utworzenie przez Zofię Kossak-Szczucką (która przed wojną nie kryła się ze swoją niechęcią wobec Żydów) Rady Pomocy Żydom. Warto także dodać, że w czasie wojny część środowisk narodowych działaczy ograniczyła swój antysemityzm. Przejawy dyskryminacji Żydów w przedwojennej Polsce należy rozpatrywać w szerszym kontekście społecznym i politycznym, aby właściwie zrozumieć znaczenie i skalę problemu.
Bibliografia:
1. Dawidowicz Aneta — Problematyka Mniejszości Żydowskiej w Myśli Politycznej Stronnictwa Narodowego, Wschód Europy, Lublin 2017.
2. Garlicki Andrzej – Józef Piłsudski 1867-1935. Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik", Warszawa 1988.
3. Korczyński Piotr —Czarna legenda 1920 r. – Jabłonna [w:] "Polska Zbrojna", (dostęp: 16 sierpnia 2021).
4. Muszyński Wojciech — Z Dziejów Stronnictwa Narodowego Biuletyn IPN Warszawa 2007.
5. Ogonowski Jerzy — Sytuacja prawna Żydów w Rzeczypospolitej Polskiej 1918–1939, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 2010.
6. Rudnicki Szymon — Obóz Narodowo Radykalny. Geneza i Działalność. Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik, Warszawa 1985.
7. Szuchta Robert — 1000 lat historii Żydów Polskich. Podróż przez wieki, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Warszawa 2015
8. Tomasiewicz Jarosław — Kwestia Żydowska w Myśli Politycznej Obozu Narodowego 1939-1945, polish-jewish studies Warszawa 2020.
9. Tomaszewski Jerzy — Żydzi w II Rzeczpospolitej (wybór i opracowanie: Artur Markowski i Szymon Rudnicki) , Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016.
10. Zalewska Gabriela — Ludność Żydowska w Warszawie w okresie międzywojennym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996.
11. Zaporowski Zbigniew — Ofiary Rozruchów i Rabunków we Lwowie 22-24 listopada 1918 roku w świetle ustaleń lwowskiej Dyrekcji Policji, Biuletyn IPN, Warszawa 2018.
|
