Prastary Zbrachlin
Zbrachlin to wieś odległa około 6 km na południowy zachód od Nieszawy. Niepozorna miejscowość posiada jednak długą i barwną historię, która sięga czasów średniowiecza.
Najwcześniejsze odnalezione ślady osadnictwa w Zbrachlinie datowane są na XVI-XVII w.
Dzieje pisane
Zbrachlin Nowy i Stary w XIX w. to wsie w gminie Straszewo, w parafii Zbrachlin. Już na przełomie XIII i XIV w. należały do żychlińskiej gałęzi Doliwitów. W kilku dokumentach z XII i XIV w. były wymienione jako własność kościelna, należąca do biskupstwa włocławskiego lub gnieźnieńskiego. Według Słownika geograficznego Królestwa Polskiego to prawdopodobnie Zbrachlin jako Bralin, był wymieniony wśród posiadłości arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w dokumencie z 1136 roku. Dziś nazwa Bralin jest interpretowana jako Brwilno i Wólka Brwilska.
Pierwsza wiadomość o parafii w Zbrachlinie pochodzi z 1325 r., kiedy wymieniono ją wśród parafii archidiakonatu włocławskiego. W 1349 r. wieś stała się własnością biskupów włocławskich. W tym samym roku biskup włocławski Mateusz na prośbę Jana, kasztelana łęczyckiego, przekazał dziesięcinę ze wsi Zbrachlin miejscowemu plebanowi, w zamian za ustąpioną dziesięcinę ze wsi Łęg – Mathias Episcopus Wladislaviensis decimam villae Zbrachlin commutat cum decima villae Łęg. Prawdopodobnie ten sam Jan jako wojewoda łęczycki zamienił z biskupem Mateuszem wieś swą Zbrachlin na wsie biskupie nad Bzurą: Sobocice i Zagniszowice, co poświadczył w dokumencie wystawionym w Brześciu 14 marca 1357 r. Kazimierz Wielki.
Również dokument arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława z 28 sierpnia 1359 r. wymieniał wieś Bradleviricza w dystrykcie Raciążek, interpretowaną dziś jako Zbrachlin – Bradleviricza in districtu de Raczecz, ale należącą do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego.
Według rejestru poborowego z 1566 r. wieś Sbrachlino miała 9 łanów kmiecych, 2 łany sołtyskie, 13 czynszowych i 2 zagrodników.
Jak informuje Słownik geograficzny Królestwa Polskiego zgodnie z notatką w miejscowej księdze metrycznej kościół murowany św. Jakuba w 1566 r., na miejscu poprzedniego, wystawił Andrzej Duchnicki archidiakon włocławski. W 1584 r. kościół został sprofanowany przez protestanta Bartłomieja Waganieckiego z Wagańca, który dla pogrzebania swojego syna sprowadził z Kościelnej Wsi kaznodzieję kalwińskiego.
Po III rozbiorze dobra kościelne Zbrachlin weszły w skład Ekonomii Raciążek. Niemiecka nazwa wsi w tym czasie to Nesselhalter. W 1807 r. wieś i folwark Zbrachlin zostały nadane przez Napoleona Bonaparte marszałkowi de Soult.
Zbrachlin był miejscem licznego osadnictwa olęderskiego prawdopodobnie już od XVIII w. W pobliskim Starym Zbrachlinie jako relikt pozostał cmentarz ewangelicki oraz dom modlitwy i szkoła. Jeszcze w 1921 r. 8 % mieszkańców Zbrachlina stanowili ewangelicy, w Starym Zbrachlinie 40 %, w Nowym Zbrachlinie 48%10.
W 1827 r. Zbrachlin Holendry jako własność rządowa liczył 15 domów i 162 mieszkańców. Jeszcze w 1854 r. wieś i folwark Zbrachlin stanowiły również własność rządową 11.
Według Księgi adresowej Polski z 1930 r. ziemianinem na 51 ha gruntów w Zbrachlinie, był Franciszek Kołtuński.
Zabytki
Jedynym zabytkiem architektonicznym wsi jest Kościół parafialny po wezwaniem św. Wojciecha. Powstał w 1899 r. Konsekrowany był w 1909 r. przez biskupa Stanisława Zdzitowieckiego. Już w 1527 r. istniał tu kościół p.w. św. Jakuba. Poprzednia, murowana gotycko-renesansowa świątynia z 1566 r., ufundowana przez archidiakona włocławskiego i proboszcza zbrachlińskiego ks. Andrzeja Duchnickiego1 na miejscu wcześniejszej została rozebrana w 1889 r.
Obecny kościół to budowla neogotycka, murowana z cegły, nieotynkowana, na podmurówce z kamienia, oszkarpowana. Prezbiterium jest prostokątne, zamknięte trójbocznie, węższe i niższe od nawy. Wnętrze nakryte jest stropem płaskim z fasetą. W prezbiterium sklepienie jest półnieckowe. Pod fasetą w nawie znajduje się profilowany gzyms. Ściany wewnętrzne są otynkowane. Pokrywa je polichromia wykonana techniką sgrafitto. Wnętrze świątyni jest salowe. Nad wejściem znajduje się empora. Z boków położone są dwie symetryczne, czworoboczne przybudówki. W elewacji głównej znajduje się kwadratowa, trzykondygnacyjna wieża. W jej przyziemiu ostrołukowy portal dwuuskokowy podkreślony jest półwałkami. Powyżej portalu położony jest oculus w ceglanej opasce i wypełniony maswerkiem. Nad oculusem widnieje prostokątna wnęka, a nad nią ostrołukowe, glifowane okno z maswerkiem. Trzecia kondygnacja wieży oddzielona jest od niższych gzymsem kroksztynowym i posiada pod gzymsem okapowym ostrołukowe okno. Otwory okienne i drzwiowe są ostrołukowe, glifowane. Okna są stalowe, z górną częścią z rozetą w dekoracji maswerkowej. W zwieńczeniu murów rozciąga się szeroki gzyms konsolkowy z wysuniętych cegieł. Dach nad nawą jest dwuspadowy z nadstawą na sygnaturkę. Wieżę kryje dach wielospadowy. Wokół kościoła rozciągał się wcześniej cmentarz parafialny.
Cmentarz parafialny rzymskokatolicki z końca XIX w. leży około 350 m na pn. od kościoła. Układ cmentarza jest regularny, kwaterowy, z główną aleją lipową biegnącą od bramy. Od niej wybiegają trzy aleje poprzeczne. Najstarszy, cementowy nagrobek Jana Balcerowskiego (zm. w 1899 r.) ma formę profilowanego postumentu z gzymsami, z prostym krzyżem z pasyjką. Nagrobek Heleny Gassowej (zm. w 1916 r.) zbudowany jest z piaskowca i granitu. Ma kształt kopca kamiennego, na którym znajduje się krzyż z drzewcem imitującym pień drzewa. Na kopcu od frontu znajduje się metalowy liść palmy z wieńcem kwiatów.
Cmentarz ewangelicki z II połowy XIX w. znajduje się w Starym Zbrachlinie. Usytuowany jest na wzniesieniu terenu. Zachowały się fragmenty nagrobków, a najstarszy wśród nich należy do Gotlieba Winklera (zm. w 1891 r.).
|
