Wieś przy kolei
Waganiec to wieś odległa około 3,5 km w kierunku południowo-zachodnim od Nieszawy, której dzisiejsze życie toczy się wokół malowniczego dworca.
Na terenie Wagańca odkryto ślady osady z XVI-XVIII w. oraz inne ślady osadnicze z XVIII w.
Najdawniejsze dzieje pisane
Jako pierwsi właściciele na przełomie XIV i XV w. wymieniani byli Doliwici (herb Doliwa). Wówczas Waganiec obok Zbrachlina był w rękach ich żychlińskiej gałęzi. W 1402 r. krewni z bocznej linii łęczycko-kujawskiej, szlachcice Wojciech, Mikołaj i Jakub pisali się jeszcze z Wagańca (de Vagancze), a więc musieli posiadać wieś na długo wcześniej. Ród Doliwitów należał do elity Kujaw w XIII w. Znaną z historycznych zapisków osobistością tego rodu był Bogusza Miecławic, wojewoda mazowiecki od 1228 r., łęczycki od 1241 r., kasztelan krakowski, zmarły w 1258 r. Był właścicielem co najmniej 26 wsi na prawym brzegu Wisły i klucza dóbr w okolicach Lubania (gdzie miał rezydencję), Mikanowa, Kucerza pod Gniewkowem, Tarkowa i Pławina pod Inowrocławiem.
W Księgach sądowych brzesko-kujawskich z lat 1418-1424 wieś zapisywana była jako Vagancze lub Wagancze. Wśród osób dochodzących swoich praw przed sądem brzeskim byli: Albert z Wagańca, Andrzej z Wagańca, Jacusch z Wagańca, Jan z Wagańca, Thoma z Wagańca. Wśród wymienionych jest również kmieć imieniem Jan.
Zastawy w Wagańcu posiadali Jan (Jasiek) z Grabia, kasztelan kruszwicki w latach 1394-1410, a również Borzuj z Żukowa, Łówkowic, Świętego h. Łabędź w 1492 r.
W 1489 r. Waganiec opisany był jako folwark należący do rodziny Waganieckich. W tym samym roku w dokumentach wymieniona była Helena, żona nieznanego z imienia właściciela Wagańca herbu Doliwa. Ci sami Waganieccy byli wymieniani w rejestrach z lat 1560-1582.
W drugiej połowie XVI w. (1557-1566) dobra rozdzielone były między pięciu właścicieli: Kościelskiego, Jana Nieszczewskiego, Zakrzewskiej, J. Waganieckiego, a 2 łany należały do B. Broniewskiego. W roku 1584 Bartłomiej Waganiecki, dziedzic dóbr Waganiec, dla pogrzebania zmarłego syna sprowadził z Kościelnej Wsi duchownego kalwińskiego i konwent heretyków (protestantów). W 1587 r. wśród właścicieli Wagańca występują: Jan Nieszczewski, Zakrzewska, Kościelski i B. Broniewski i brak już wśród nich Waganieckich.
Jako właściciel Wagańca w 1607 r. figurował Jan Gostomski h. Nałęcz. Wydaje się, że Gostomscy byli właścicielami Wagańca albo przynajmniej działu w tej wsi przez krótki okres, na przełomie XVI i XVII w., ale pojawiają się 150 lat później jako właściciele tej wsi i niedalekiego Brudnowa i Ossówki, co mogłoby świadczyć, że potomkowie Jana z 1607 r. trwali w tej okolicy przez cały ten okres.
Według rejestru podymnego z 1634 r. Waganiec należał do kilku właścicieli i nie ma wśród nich Gostomskich. Jeden dział należał do Kolczyńskiego, drugi do Umińskiego, trzeci do Zakrzewskiego i czwarty do Unimierskiego.
W roku 1674 wymieniane były nazwiska kolejnych właścicieli. Swoje działy posiadali w Wagańcu: Broniewski, Nieszczewski i Umiński. Wiadomo też jednak, że w 1685 r. Apolinaria Unimierska sprzedała dobra za 13500 złotych polskich cześnikowi inowrocławskiemu Stanisławowi Jarnowskiemu. Ale jeszcze zapiski Trybunału Piotrkowskiego z 1692 r. wymieniają Aleksandra Waganieckiego, syna Marcina, występującego w imieniu swojej siostry Barbary Waganieckiej.
Już w 1747 i 1757 r. pojawiają się znów Gostomscy w Wagańcu. Andrzej Gostomski był wymieniony w tych latach w aktach wschowskich i poznańskich jako cześnik inflancki, później radziejowski, dziedzic dóbr Waganiec. Żoną Andrzeja była Dorota Niemojewska, która dała mu dwóch synów Antoniego i Jakuba. Waganiec w roku 1779 był nadal własnością Gostomskiego i zamieszkiwały go 104 osoby, w tym 16 akatolików i 14 Żydów.
W 1789 r. Wagańcem władał Antoni Gostomski. W niedalekim Brudnowie mieszkał wówczas szambelan królewski Jakub Gostomski (zm. 19.11.1808), brat Antoniego. W 1837 r. wylegitymowali się ze szlachectwa Ignacy Marek Gostomski dziedzic dóbr Waganiec i Józef dziedzic dóbr Józefów w województwie mazowieckim.
W 1881 r. właścicielami majątku w Wagańcu byli spadkobiercy żydowskiego pochodzenia Salomona Wilczyńskiego (zm. 1879 r.) z Nieszawy. Rozporządzali wtedy majątkiem o powierzchni 651 mórg. Od Wilczyńskich w 1908 r. majątek wielkości 319 ha kupił, osiadły na Kujawach od 1882 r., dokładnie w Jądrowicach, Kazimierz Bacciarelli h. Bacciarelli. Zakupu dokonał dla syna Bogusława, który zarządzał majątkiem od 1911-12 r. aż do 1945 r.
W czasie wojny majątek Waganiec był faktycznie pod zarządem niemieckim, chociaż rodzina Bacciarellich nadal zamieszkiwała we dworze. Po wojnie zostali wysiedleni, a Bogusław został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa i osadzony w Aleksandrowie Kujawskim. Po zwolnieniu zamieszkał z żoną w Toruniu, a po jej śmierci w 1965 r. w Jabłonowie Pomorskim u córki Anny, później u córki Janiny w Warszawie. Zmarł 23 lipca 1965 roku i został pochowany na Powązkach.
Pamiątki przeszłości
W centrum wsi znajduje się park z początku XX w. Do lat 80. XX w. istniał na jego terenie dwór z początku wieku, rozbudowany o skrzydło około 1930 r. Budowla była stylizowana na tradycyjny dwór polski, murowana na planie prostokąta, otynkowana, parterowa z mieszkalnym poddaszem. Od frontu posiadała wysunięty szeroki, czterokolumnowy ganek, nad którym górowała facjata ze szczytem o wolutowych spływach i z trójkątnym przyczółkiem. Od strony ogrodowej znajdował się płytki ryzalit, a na piętrze facjata o wielobocznym obrysie. Od wschodu do dworu przylegała parterowa, wydłużona przybudówka z ryzalitami zwieńczonymi trapezoidalnym szczytem. Okna posiadały szerokie opaski z uszakami. Dwór pokrywał dach czterospadowy, łamany, a nad skrzydłem dwuspadowy. Układ wnętrz był dwutraktowy.
W latach 1945-51 w budynku dworu mieściła się szkoła rolniczo-ogrodnicza. Na lata 1951-80 przypadał okres zarzadzania dworem przez Stację Hodowli Roślin Ogrodniczych Waganiec. Budynek przebudowano na biura i mieszkania dla pracowników stacji. Na początku lat osiemdziesiątych XX w. wnętrze dworu przekształcono na potrzeby przyzakładowej przychodni lekarskiej, przedszkola i biblioteki. Od połowy lat osiemdziesiątych dwór nie był użytkowany. Rok 1990 był tragiczny w jego dziejach, pożar strawił więźbę dachową i stropy. Od tego czasu budowla stopniowo popadała w ruinę. W 1993 r. grunty wraz z dworem zostały przejęte przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa. Po inwentaryzacji w 2002 r. dwór stracił status obiektu zabytkowego i został rozebrany.
Za płotem położonym na wschód od dworu znajduje się zespół budynków gospodarczych z II połowy XIX w. składający się z obory, spichlerza, stodoły, piwnicy ziemnej, kuźni, stajni. Dalej na wschód, za drogą, położone są domy pracowników folwarku z I połowy XX w.
Przed frontem byłego dworu rozciąga się polana, a po północnej stronie budynku znajduje się podłużnego kształtu staw oddzielający go drogi. Wjazd zlokalizowany jest w północno-zachodnim narożu i prowadzi skrajem polany zamkniętej grupami tuj i szpalerem kilku okazałych lip. Na obrzeżach polany i nad stawem występuje drzewostan składający się z klonów, lip, kasztanowców, wierzb, topoli i krzewów ozdobnych.
Na drugim końcu wsi znajduje się dworzec kolejowy z IV ćwierci XIX w. Powstał w latach 1880-1890 jako dworzec III klasy, ale z wyposażeniem tak jak dworce klasy II. W skład zespołu dworca wchodziły: dworzec z mieszkaniami dla urzędników, salon pasażerski, ekspedycja bagaży, biletów i poczt, remiza na parochody, zabudowania wodne, remiza na powozy, szopa na skład węgla, magazyn towarów, kanał do czyszczenia parochodów, równia do wprowadzania zwierząt i powozów, kloaki, dom mieszkalny dla służby.
Dworzec to eklektyczny, murowany i otynkowany budynek, o silnie rozczłonkowanej bryle, dwukondygnacyjny. Składa się z większego skrzydła północnego połączonego łącznikiem z mniejszym skrzydłem południowym. Dalej na południe znajduje się parterowa przybudówka. Skrzydło północne zostało podwyższone o niewyodrębnione na zewnątrz poddasze. Elewacje posiadają skromny wystrój architektoniczny. W elewacji zachodniej okna są zamknięte odcinkowo, na piętrze biforyjne, przedzielone półkolumnami. Górna kondygnacja skrzydła północnego, podzielona szerokimi lizenami, ujęta jest od dołu i od góry pasami fryzu kostkowego, których w skrzydle południowym brak. W elewacji wschodniej do wnętrza budynku prowadzą schody w łączniku. Skrzydło północne zwieńczone jest trójkątnym szczytem. Kondygnacje oddzielone są fryzem. W drugiej kondygnacji lico ścian urozmaicają lizeny. Od północy przylega przybudówka z pseudokrenelażem. Dachy są dwuspadowe o znacznie wysuniętych połaciach. U zbiegu połaci dachowych w szczytach znajduje się wypełnienie ozdobnie wykrojonymi belkami.
Zbigniew Sołtysiński
|
