Krótki zarys długiej historii Służewa
Dziś Służewo to duża wieś, licząca około 1200 mieszkańców. Po dawnej historii wsi, kiedyś miasta, pozostały zabytki, które świadczą o zamierzchłych dziejach miejscowości. Do dziś zachował się dawny układ urbanistyczny (ruralistyczny) z trójkątnym rynkiem i XVI-wiecznym kościołem malowniczo górującym nad wsią.
Tereny dzisiejszego Służewa były zamieszkiwane przez ludzi od niepamiętnych czasów. Pierwsze odnalezione ślady osadnictwa w tym miejscu pochodzą z V w. p.n.e. Archeolodzy natrafili tu na pozostałości osad z epoki neolitu, min. kultury lendzielskiej, kultury ceramiki wstęgowej rytej, pucharów lejkowatych oraz megalitycznych grobów kultury pucharów lejkowatych. Późniejsze osadnictwo z epoki brązu reprezentowane jest przez pozostałości kultury trzcinieckiej (3700 - 1000 r. p.n.e.), kultury łużyckiej ( 1350 r.- 500 r. p.n.e.), z epoki żelaza pochodzą ślady po kulturze przeworskiej (III w. p.n.e. - V w. n.e.) i z okresu wczesnośredniowiecznego. Służewo leżało na szlaku bursztynowym, było miejscem postojowym na drodze do brodu na Wiśle w Otłoczynie. Świadczy o tym skarb znaleziony w 1875 r., co prawda w Przybranowie, składający się z monet rzymskich i arabskich.
Nazwa wsi pochodzi od osobowej formy imienia Służ i pierwsze wzmianki o niej pochodzą z 1241 r., kiedy to wymieniana jest jako Sluszewo i z 1245 r. Sluzewo , następnie w 1286 r. Slussow , ale spotykane są też formy Służew, Słuzow, Sluzovia, Slusov, Sluzewo, Sluschewo .
Pierwsi właściciele
Już w XII w. okolice Służewa znalazły się w zasięgu posiadłości rodu Pomianow . Miano rodu pochodzi od bliżej nieznanego Pomniana, który żył w XI do I połowy XII w. lub Pomniana wspomnianego w dokumencie z 1161 r. Pomianowie to rdzenni Kujawianie, którzy już we wczesnym średniowieczu posiadali znaczną część ziem kujawskich.
Według dokumentu księcia łęczyckiego Konrada z 1241 r. wieś Służewo została nadana komesowi Gotardowi za zwycięstwa odniesione nad Prusami, Litwinami i Jaćwingami i ujęcie siedmiu wodzów Jaćwingów, za których książę otrzymał po 70 grzywien srebra. Donację potwierdza dokument tego samego księcia z 1245 r., choć już nie wymienia zasług Gotarda. W 1378 r. Jan, książę warszawski, potwierdził ponownie przywilej dla 13 współdziedziców i potomków Gotarda. Jednak informacja o nadaniu z 1241 r. pojawia się jeszcze czasami w popularnych publikacjach, ale już od dawna jest kwestionowana przez historyków. Odnosi się ona bowiem do wsi Służew pod Warszawą.
Trudno dociec, kto był założycielem i pierwszym właścicielem Służewa, najstarszego gniazda Pomianów. Faktem jest, że rodowcy linii służewskiej tego herbu władali nim co najmniej przez trzy wieki. Już za Pomianów istniało umocnienie turris Jaroslai in Sluszewor11;wieża Jarosława, wspominane przez Jana z Czarnkowa, a istniejące już przed 1375 r. W tymże roku starosta wielkopolski Sędziwoj z Szubina prowadził prace umacniające budowlę i osadził w niej zbrojnych.
Służewo należało do miejscowości ufortyfikowanych (1332 r.) już za czasów Władysława Łokietka. Budowniczymi wieży Jarosława byli prawdopodobnie już przodkowie Jarosława z Wielkiego Przybranowa i Służewa, syna Przedpełka, na początku XIV w. Leszek Kajzer w artykule "Kujawy brzeskie w XVII-wiecznym opisie Andreasa Cellariusa", pisze, że obecność siedziby obronnej w Służewie, opisanym przez Cellariusa jako miasteczko, jest wysoce prawdopodobne. Umocnienia w Służewie stanowiły drewnianą wieżę Jarosława, wchodzącą w skład większej średniowiecznej fortalicji. Służewo w XIV w. nie stanowiło umocnienia określanego jako zamek, co mogło oznaczać gród obronny, otoczoną murem obronnym warownię .
Parafię w Służewie erygowano przed 1325 r. Wymieniana była po raz pierwszy wraz z kościołem w latach 1325/1327 w wykazie rachunków świętopietrza. Pierwszy drewniany kościół św. Jana Chrzciciela ufundowali Pomianowie służewscy jeszcze przed erygowaniem parafii.
W XIII w. okolice Służewa wchodziły w skład dzielnicy mazowieckiej, od 1230/1231 r. kujawskiej. W 1267 r. Służewo znalazło się w zasięgu księstwa inowrocławskiego na pograniczu z księstwem brzeskim, a od 1392 r. aż do rozbiorów należało do województwa inowrocławskiego.
W 1286 r. w Służewie została ulokowana komora celna . W drugiej ćwierci XIV w. (1339 r.) Służewo zostało określone jako oppidum - miasteczko, jednak pewne wiadomości o lokacji miejskiej pochodzą dopiero z 1430 i 1458 r. I tak do 1869 r. było miastem prywatnym.
Czasy Służewskich
Do ostatnich Pomianow ze Służewa należał Przedpełk ze Służewa, którego córka Krystka wyszła około 1390 r. za Mikołaja Oporowskiego z Oporowa h. Sulima. Krystka wniosła w dom męża dobra kujawskie, w tym i Służewo. W rejestrze poradlnego z 1489 r. Służewo wymienione jest jako miasto (oppidum). Na dobra ziemskie składało się 6 łanów, na których był młyn wiatrowy i jeden folwark. Należało w tym czasie, obok Kobylich Błot, Woli Borzewickiej i Broniszewa do Służewskich h. Sulima, którzy wywodzili się z Oporowskich. Za czasów Piotra Oporowskiego, wojewody kaliskiego (1539-50), pewne jest istnienie rezydencji rodowej Służewskich h. Sulima, w której Piotr w 1526 r. przyjmował Zygmunta I Starego podczas podroży króla do Gdańska, a jego syn Jan, późniejszy wojewoda brzesko-kujawski, Zygmunta Augusta w 1552 r.. Rezydencja służewskich Sulimów była budowlą murowaną.
Na osobie Jana wygasła linia Służewskich h. Sulima. Za jego czasów Służewo było główną rezydencją wojewody. Rozpoczął on budowę nowego kościoła, a dokończyła ją jego żona Małgorzata w 1580 r. Wyposażyła szpital dla ubogich i przekazała go miastu, uposażyła również proboszcza i misjonarzy.
Rejestry z lat 1560-1582 wymieniają Jana Służewskiego i Małgorzatę de Stenberg jako właścicieli Służewa. Według rejestru z 1583 r. właścicielką Służewa i pobliskiego Broniszewa była Małgorzata de Stenberg. W tym czasie dobra ziemskie obejmowały 23 łany zasiedlone, a w mieście zamieszkiwało 8 szewców, 4 garncarzy, 2 bednarzy, 2 kowali, 4 piekarzy, 1 stolarz, 1 tkacz, 1 chirurg, 4 kuśnierzy, 5 rzeźników, 1 księgarz, 5 komorników i 5 zagrodników. Był tu również młyn wiatrowy.
Potuliccy
Po śmierci Jana Służewskiego dobra służewskie przejęli Potuliccy h. Grzymała w 1584 r. Siostra Jana Anna Służewska wyszła za mąż za Mikołaja Potulickiego wojewodę inowrocławskiego (1540-1542), później brzesko-kujawskiego (1542-1545). To Potulickim XIX-wieczna tradycja przypisuje budowę miejscowego zamku.
Rozdrażewscy
Kolejnymi właścicielami byli Rozdrażewscy h. Doliwa. Jan Rozdrażewski kasztelan, a później wojewoda poznański ożenił się najpierw z Barbarą Rachenberg, a powtórnie pojął za żonę córkę Piotra Potulickiego Katarzynę Barbarę w 1585 r. Już od 1589 r. Rozdrażewski rozpoczął zbieranie dóbr służewskich od wykupienia działów w mieście i ośmiu wsi. W 1598 r. odkupił za 40 tys. złotych polskich od Stanisława Potulickiego dział w Służewie oraz działy we wsiach Węgierce, Wola, Starawieś, Wolne, Kijow (Kijewo), Kopanie. W tym samym roku od Piotra Potulickiego wojewody kaliskiego, kupił kolejne działy w Służewie, Broniszewie, Woli, Starejwsi, Wolnym, Kijewie oraz wieś Węgierce za 12 tysięcy złotych polskich. Tym samym Jan Rozdrażewski stał się jednym z najzamożniejszych właścicieli ziemskich w Koronie. Po jego śmierci w 1600 r. dziedziczyła nadal Katarzyna, ale po ponownym zamążpójściu za Jana Wejhera, dobra przeszły na własność syna Jana Rozdrażewskiego, a ten sprzedał je Hieronimowi Rozdrażewskiemu.
Działyńscy
Maksymilian Borucki informuje w swoim dziele rZiemia Kujawskar1;, że Michał Działyński h. Ogończyk, wojewoda brzesko-kujawski, kupił od Służewskich w 1618 r. dobra Służewo , ale Seweryn Uruski w swoim herbarzu wyjaśnia, że sprzedającymi byli Rozdrażewscy. Michał Działyński, syn kasztelana słońskiego i dobrzyńskiego Pawła i Krystyny Kostka z Rostkowa h. Dąbrowa, urodził się w 1560 r., a zmarł w 1617 r. i pochowany został w Działyniu , więc fakt zakupu dóbr służewskich nastąpił wcześniej niż podaje Maksymilian Borucki i Seweryn Uruski.
Niemojewscy
Przed 1639 r. dobra służewskie przeszły w ręce Niemojewskich h. Rola z Lubieńca w Prusach .
Podczas II wojny północnej przez Kujawy przechodziły wojska szwedzkie i polskie. Miało miejsce wiele potyczek. W 1656 r. 16 i 17 kwietnia przez Służewo przemaszerowały wojska pod wodzą Czarnieckiego. Ruchom wojsk i potyczkom towarzyszyło plądrowanie i niszczenie okolicy. Po potopie szwedzkim pozostało w Służewie tylko 8 domów osiadłych i 8 rzemieślników, a wszystkie z 23 łanów osiadłych w okresie wcześniejszym leżało odłogiem. Według rejestru podymnego z 1661 r. podatek płaciło 42% stanu sprzed 1629 r. W 1670 r. miasto liczyło tylko 220 mieszkańców. Mimo czasów wojen na czasy Niemojewskich, a konkretnie Władysława (zm. 1701r.), przypada trzecia przebudowa zamku-pałacu, o czym świadczyć mogą daty 1683 r. umieszczone na chorągiewkach na szczytach czterech narożnych wieżyczek nieistniejącego już pałacu. W 1668 r. miasto dotknęła klęska pożaru, który je całkowicie strawił. Sejmiki radziejowski i kujawski wprowadził z tego powodu dla Służewa liczne ulgi podatkowe. Z pomocą przyszedł również kościół, ówczesny biskup włocławski, Kazimierz Florian Czartoryski, w 1673 r. udzielił pozwolenia na wypożyczenie 3000 złotych polskich i zastawienie kosztowności ze skarbca diecezjalnego. W XVIII w. we wsi osiedlają się Żydzi.
W okresie posiadania Służewa przez Niemojewskich trwała, w latach 1733-1735, wojna o sukcesję polską, która była skutkiem rywalizacji Stanisława Leszczyńskiego i Augusta III Sasa o koronę polską, w którą zaangażowane były inne kraje europejskie, szczególnie późniejsi zaborcy. 15 stycznia 1734 r. pod Służewem spotkały się wojska rosyjskiego korpusu interwencyjnego generała Lacy-ego z oddziałami wiernymi Leszczyńskiemu. Chorągwie szlacheckie doznały druzgoczącej klęski i wycofały się na północ, otwierając Rosjanom drogę do Torunia, który ci zajęli 16 stycznia.
W 1765 r. mieszkało w Służewie 22 Żydów, a w 1779 r. 200, co stanowiło prawie połowę populacji miasteczka. W latach 1775-1779 na dobra służewskie składało się z 9 osad: Broniszewo, Chrusty, Stara Wieś, Wólka-Wola Borzewicka, Stare Rożno, Kopanina, Kobielice, Michałowo. Kondycja gospodarcza miasta nie należała do najlepszych. Miał ją poprawić przywilej Stanisława Augusta Poniatowskiego z 1777 r. pozwalający na organizowanie 12 jarmarków. W wyniku ustaleń traktatu II rozbioru Polski Służewo znalazło się pod pruskim panowaniem. W 1793 r. zamieszkiwało je 454 osoby. Nie było tu wtedy szkoły, browar miejski nie działał, a jarmarki nie odbywały się. W 1789 r. właścicielami miasta byli nadal Niemojewscy. Według książki "Służewo na Kujawach wschodnich" Stefana Paczkowskiego za czasów Księstwa Warszawskiego Służewo stanowiło dobra rządowe i jako takie było wydzierżawiane.
Wodzińscy Ale już w 1810 r. właścicielem dóbr służewskich był już Antoni Wodziński h. Jastrzębiec. W tym czasie rozwijało się warzelnictwo soli w Ciechocinku, spodziewano się więc, że przyczyni się to do ożywienia gospodarczego Służewa, a to za sprawą istniejącego tu przejścia granicznego. Wybrano jednak inną drogę, przejście Kuth na Wygodzie. Rzeczywiste ożywienie przyniosło ustanowienie w 1827 r. komory celnej i urzędu granicznego I stopnia. Doprowadziło to poprawy gospodarki miasta i zwiększyło liczbę mieszkańców. W 1827 r. w Służewie było 109 domów, zamieszkanych przez 1335 mieszkańców, a we wsi i folwarku stwierdzono 13 domów z 134 mieszkańcami. Według danych z 1857 r. w Służewie zamieszkiwało 560 Żydów, przy ulicy Brzeskiej, w dzielnicy do dziś zwanej Żydowem, znajdowała się synagoga. Bliskość granicy sprzyjała rozwojowi przemytu. W 1852 przez Służewo przeszła epidemia cholery.
Do roku 1837 Teresa i Wincenty Wodzińscy z dziećmi zamieszkiwali w Warszawie i Bogusławicach, dopiero w 1837 r. zamieszkali w wyremontowanym pałacu w Służewie. Jak pisze S. Paczkowski w swojej książce początkowo był to typowy zamek na planie czworokąta z wysokim spadzistym dachem. W czasie przebudowy stracił swój obronny charakter. W latach 1832-36 usunięto dwa skrzydła boczne, otaczające wewnętrzny dziedziniec, dostawiono drugie piętro i przekształcono całkowicie front budynku, dostawiono też reprezentacyjny ryzalit. Istnienie skrzydeł bocznych podawane jest jednak w wątpliwość przez niektórych badaczy. Szczyt dachu ozdobił przeszklony belweder. Zlikwidowano również gotyckie sklepienia w przyziemiu. Wodzyńscy wspierali powstańców styczniowych. Uczestnikiem powstania był Leon Wodziński. W jego domu ukrywali się powstańcy, za co po upadku powstania musiał uciekać za granicę, skąd wrócił dopiero w 1871 r. Po powrocie był pod ciągłą obserwacją milicji carskiej i podlegał szykanom ze strony zaborców.
Ukazem z 1 czerwca 1869 car Aleksander II pozbawił Służewo praw miejskich. Wpłynęło to niekorzystnie na rozwój Służewa, a budowa kolei w 1860 r. i stacji w Aleksandrowie spowodowały powstanie silnego konkurencyjnego ośrodka gospodarczego w pobliżu.
Jako właściciel Służewa w 1881 r. wymieniony był Leon Wodziński. W 1888 r. dobra Służewo składały się z folwarku Służewo i Goszczewo, nomenklatur Rożen, Stefanów i Leśniczówka, w dobrach funkcjonowały dwa wiatraki. W 1912 r. z inspiracji właściciela majątku Służewo, Wodzińskiego, powstała ochotnicza straż pożarna, która już rok później doczekała się własnej remizy. Leon Wodziński, syn zmarłego w 1885 r. Leona (ojca), w 1913 r. sprzedał dobra Służewo Edwardowi Życkiemu. Po wkroczeniu wojsk niemieckich na Kujawy w 1915 r. Edward Życki opuścił majątek, a na zarządcę dóbr szef administracji w gubernatorstwie warszawskim hrabia Posadowski wyznaczył Leonarda Baranowskiego, dziedzica Przybranowa, na podstawie rozporządzenia z 16 lipca 1915 r. dowodzącego terenów wschodnich i rozporządzenia gubernatora warszawskiego z 8 września1915 r.
W spisie powszechnym z 1921 r. 259 osób zadeklarowało narodowość żydowską. Księga adresowa Polski z 1930 r. wymieniała znów Życkiego jako właściciela ziemskiego w Służewie, gospodarującego na areale 507 ha. Za czasów tego właściciela doszło do kolejnej przebudowy pałacu w Służewie. Usunięto m.in. belweder. Edward Życki zmarł w 1922 r., a schedę po nim przejęła żona Franciszka Janina von Molsdorff Życka, syn Stanisław Marian Wacław i córki: Jadwiga Bronisława Rudnicka i Maria Bronisława Orłowska. Majątkiem zarządzał Stanisław. Wśród abonentów sieci telefonicznej w 1939 r. wymieniony był Stanisław Życki, ziemianin, właściciel majątku Służewo.
W czasie wojny obronnej w 1939 r. w okolicach Służewa zginęło 3 żołnierzy. 2 obywateli wsi trafiło do niewoli radzieckiej i zostali zamordowani w Katyniu. W czasie wojny Niemcy zamordowali 111 mieszkańców. Dla żydowskich mieszkańców utworzono getto, w którym przebywało ponad 200 osób. Jego ostateczna likwidacja nastąpiła w maju 1942 r. Żydów wywieziono.
Okres powojenny
Służewo wyzwolono 19 I 1945. Pałac w Służewie spłonął w styczniu tego roku, a resztówkę po majątku Służewo przekazano w 1950 r. Spółdzielni Wytwórczej "Sztandar Jedności". Zaraz po uwolnieniu od okupantów niemieckich ustanowiono we wsi komisarza Henryka Malinowkiego. 17 marca 1945 r. utworzono w Służewie gminę, a pierwszym wójtem został Marcin Jentczak. Powstał również Urząd Ziemski pod kierownictwem Lenkiewicza, który miał za zadanie wdrażanie reformy rolnej. Parcelację gruntów ukończono 29 września 1945. W 1950 r. powołano Spółdzielnię Wytwórczą "Sztandar Jedności" i spółdzielnię rolniczą, którą rozwiązano w 1957 r. W 1950 r. wieś zelektryfikowano. Stałe kino, dziś już nieistniejące, powstało w 1951 r., a w 1958 Ludowy Klub Sportowy "Orzeł" Służewo.
W 1976 r. Służewo straciło status gminy na rzecz Aleksandrowa Kujawskiego.
|
