Służewo 1734
Na historię państw, narodów składa się mnóstwo większych i mniejszych wydarzeń, które często umykają uwadze, choć często mają znaczenie decydujące dla dalszego biegu wypadków. Takim wydarzeniem była niewielka, ale ważna potyczka pod Służewem 15 stycznia 1734 roku w czasie wojny o sukcesję polską.
Rzeczpospolita jeszcze w XVII wieku rozciągała się na obszarze 990 tysięcy kilometrów kwadratowych i był to największy zasięg terytorialny kraju w całej jego historii. Rzeczpospolita pretendowała wówczas do miana mocarstwa europejskiego. W 1610 roku jej wojska zdobyły Moskwę, a w 1611 miał miejsce w Warszawie hołd zdetronizowanego cara Rosji przed Zygmuntem III Wazą, a jego syn Władysław IV miał zostać carem. Ale już w połowie XVII wieku nastąpił jednak upadek pozycji Rzeczpospolitej i osłabienie państwa, a to głównie wskutek powstania Chmielnickiego w 1648 roku, interwencji rosyjskiej po stronie Kozaków i wybuchem wojny polsko- rosyjskiej, a później najazdem szwedzkim w 1655 roku. Wyniszczona Rzeczpospolita stała się ofiarą najazdu turecko- tatarskiego w 1672 roku. Sława zdobyta w 1683 roku pod Wiedniem była już tylko ostatnią oznaką siły upadającego państwa.
W tym czasie gospodarka Rzeczpospolitej chyliła się ku upadkowi, nieustannie niszczona przez armie nieprzyjacielskie. Znaczna część ziem leżała przez długi okres odłogiem. Nastąpiło znaczne wyludnienie o czym świadczą rejestry podatkowe z XVII i XVIII wieku. Wielkie połacie gruntów zagarnęła szlachta powiększając swoje folwarki, wskutek czego wzrosła liczba chłopów bezrolnych.
Szlachta w dalszym ciągu głównie skupiona na obronie swojej uprzywilejowanej pozycji, nadal odrzucała jakiekolwiek myśli o naprawie państwa. A próby wzmocnienia władzy królewskiej uznawała za wielkie zagrożenie dla własnych interesów. Skuteczność ściągania podatków była znikoma, państwo było biedne, choć magnaci opływali w bogactwa. Wśród szlachty rozpowszechniła się tendencja pacyfistyczna i konserwatywna. Uważano, że status słabego, niezagrażającego nikomu państwa jest najlepszą gwarancją jego trwałości.
W takim stanie Rzeczpospolita wchodziła w wiek XVIII. W 1697 roku o tron polski, po śmierci Jana III Sobieskiego, rywalizowało dwóch kandydatów: August Wettyn i Ludwik de Conti. Conti przybył nawet do Gdańska jednak nie znalazłszy szerszego poparcia, zmuszony był opuścić Rzeczpospolitą. Na tronie zasiadł August i jako August II Mocny zasiadał na tronie do chwili śmierci w 1733 roku. August dążył do zamiany Inflant i Estonii w dziedziczną własność swej dynastii. Porozumiewał się w tym celu z Rosją i Danią przeciw Szwecji, co było przyczyną wciągnięcia Rzeczpospolitej w wojnę północną, która trwała do 1721 roku. Ziemie Rzeczpospolitej stały się teatrem działań zbrojnych armii rosyjskiej i szwedzkiej. Przyczyniło się do kolejnego okresu wyniszczenia kraju. W 1704 roku konfederacja warszawska zdetronizowała Augusta II i powierzyła koronę Stanisławowi Leszczyńskiemu, popieranemu przez Szwedów. W Rzeczpospolitej wybuchła wojna domowa między zwolennikami Leszczyńskiego i Wettyna, a w 1706 roku August II zrzekł się korony na rzecz Leszczyńskiego zagrożony podbojem Saksonii przez Szwedów. W 1709 roku, po zwycięstwie Rosji nad Szwedami pod Połtawą, August powrócił na tron, a Leszczyński zmuszony był schronić się we Francji. Konfederacja tarnogrodzka zawiązana w 1715 roku przeciw obecności saskich wojsk w Rzeczpospolitej i nakładanych przez nie kontrybucji zwróciła się do Rosji o pomoc. Rosyjska protekcja umożliwiała ingerencję w wewnętrzne sprawy kraju. Sejm niemy w 1717 roku odbywał się już pod rosyjskie dyktando. Miał zakończyć wojnę domową szlachty z Wettynem. Ograniczono między innymi liczebność armii polsko-litewskiej do 24 tysięcy, zatwierdzono przywileje szlacheckie. Wojska rosyjskie stacjonowały już na terenie Rzeczpospolitej do 1719 roku. August II Mocny zmarł w 1733 roku, rozpoczęła się kolejna rywalizacja o polską koronę, w której zaangażowała się Francja popierająca Leszczyńskiego oraz Rosja i Austria chcących zachowania zasad "złotej wolności" co było dla nich gwarantem słabości Rzeczpospolitej. Rosja i Austria zawarły już w 1732 roku traktat, który miał nie dopuścić do objęcia tronu Leszczyńskiemu jak też synowi Augusta II Mocnego. Ich wspólnym kandydatem był infant portugalski Emanuel Braganca. Do traktatu przystąpiły później czasowo Prusy.
Podwójna elekcja
Od 1573 roku władcę obierano w Rzeczpospolitej drogą wolnej elekcji, chociaż już w 1386 roku na tron wybrano Władysława Jagiełłę. Wolna elekcja osłabiała władzę królewską; król stawał się zależny od swoich elektorów, a za koronę często płacił rozmaitymi przywilejami dla szlachty, zaprzysięgając pacta conventa. Była również powodem waśni między głosującymi województwami, a przede wszystkim dawała możliwość ingerowania obcych dynastii do sprawy Rzeczpospolitej. Na sejmie konwokacyjnym w 1733 roku szlachta zdecydowała jednak, że na króla można obrać jedynie Polaka i to katolika. 12 września tegoż roku głosami 13 tysięcy szlachty na tron polski wybrano Stanisława Leszczyńskiego. 14 września Leszczyński w warszawskim kościele św. Jana zaprzysiągł pacta conventa. Jednak partia popierająca Wettynów pod wodzą Antoniego Ponińskiego i osłoną wojsk rosyjskich zawiązała osobną elekcję i 5 października pod wsią Kamion na tron obrała zaledwie trzema tysiącami głosów syna Augusta II Fryderyka Augusta jako Augusta III Sasa.
Wybuch wojny
Nielegalna elekcja oraz zbrojna interwencja sasko-rosyjska stały się pretekstem dla Francji do wypowiedzenia wojny Austrii 10 października 1733 roku i tak rozpoczęła się wojna o sukcesję polską. Zaangażowanie Austrii w wojnę z Francją zmusiło Rosjan do wzięcia na siebie ciężaru interwencji w Rzeczpospolitej, chociaż Rosjanie już wcześniej przygotowani byli do tych działań, bowiem w Inflantach stacjonował już korpus Korpus Piotra Lacy'ego, Artemija Zagriażańskiego w okolicach Smoleńska, Weissbacha pod Kijowem. Łącznie około 90 tysięcy żołnierzy. W odwodzie stał korpus Izmaiłowa. Jeszcze przed oficjalnym wypowiedzeniem wojny Rosjanie wkroczyli w granice Rzeczpospolitej. Korpus Lacyr'ego, który sprawował naczelne dowództwo wojsk rosyjskich, przez Litwe skierował się na Warszawę nie napotykając większego oporu, bowiem magnateria litewska popierała Wettyna. We wrześniu 1733 roku Rosjanie osiągnęli Tykocin, przekraczając granice Korony. W początkach października dotarli do Pragi i zorganizowali elekcję Augusta III. Mający zadanie obrony Warszawy Józef Potocki wycofał swoją armię pod Radom, nie podejmując walki Rosjanami z obawy przed klęską. Leszczyński był w ten sposób zmuszony do opuszczenia Warszawy i udania się do Gdańska, gdzie zjawił się incognito 2 października.
Wojska Lacy'ego stanęły pod Łowiczem 15 listopada 1733 roku. Wojska saksońskie przygotowywała się do zajęcia Krakowa i koronowania tam Augusta III. Obroną Krakowa dowodził wojewoda lubelski Jan Tarło. Sasi zdobyli Kraków, 6 stycznia 1734 roku Fryderyk August zaprzysiągł pacta conventa, a 17 stycznia został uroczyście koronowany w katedrze jako August III.
W obronie króla
Jeszcze w 1733 roku wojska pod dowództwem kasztelana czerskiego Franciszka Kazimierza Rudnickiego, Aleksandra Alden-Mełdzyńskiego i hrabiego Wilhelma Schliebena zawiązali w Grudziądzu konfederację w obronie tronu Leszczyńskiego i przygotowywały się do obrony Torunia przed wojskami Lacy'ego. Wojskami polskimi dowodził (regimentarz) Piotr Sokolnicki. Wojska rosyjskie tymczasem, według kronik rosyjskich, skierowały się na Gdańsk i po przejściu jednej mili zatrzymały się początkowo w miejscowości Zduno, następnie w Bełnie. Później przeszły do Kutna, do Gostynina, skąd następnie udały się do wsi Dąbrówka, gdzie stały przez jedną noc. Kolejnym trzydniowym miejscem przestankowym był Kowal. Stąd skierowały się do miejscowości, o tajemniczej dziś dla nas nazwie, Witten i tu rozbito polski oddział. W czasie potyczki zginęło 300 Polaków, 8 wzięto do niewoli i "niemałą zdobycz". Straty po stronie rosyjskiej to ponoć 1 chorąży, 7 Kozaków, 1 chorąży i 4 Kozaków zostało rannych.
Kolejnym etapem na trasie wojsk rosyjskich był Włocławek, gdzie zatrzymały się na 5 dni. Z Włocławka kolumny rosyjskie przemaszerowały do Nieszawy, a później do Raciążka.
Bój pod Służewem
W tym czasie, 8 stycznia 1734 roku, 3 chorągwie pod dowództwem Sokolnickiego wyszły z Torunia i skierowało się w kierunku Gniewkowa. Lacy, dowiedziawszy się o ruchach wojsk polskich, wysłał przeciw nim pułkownika Kropotowa z 800 dragonami. Wojska spotkały się 15 stycznia, podobno przypadkiem, według źródeł rosyjskich, około pół mili od wsi Ostrowąs, w lasach. Potyczka trwała około godziny. Zginęło 80 Polaków, wśród nich wiceregimentarz Steszczyński, a 40-stu ściganych przez Rosjan zginęło w płonącej stodole - karczmie na terenie Służewa. Do niewoli dostało się 6 ludzi, Rosjanie zdobyli 3 polskie sztandary. Po stronie rosyjskiej zginął podobno tylko 1 żołnierz i 1 koń. W tym czasie zachorował obłożnie regimentarz Sokolnicki, tak że w polskich szeregach zapanował chaos. Na cmentarzu w Służewie i w Ostrowąsie brak miejsc pochówku polskich ofiar tej potyczki, jedynie lokalne podania mówią o miejscu ich pochowania przy krzyżu otoczonym trzema leciwymi lipami na Rożnie-Parcele.
Tragiczne konsekwencje
Klęska wojsk polskich pod Służewem otworzyła Rosjanom drogę do Torunia, które stało się dla nich, jak również dla Sasów, bazą do działań na Pomorzu oraz głównym magazynem wojennym i żywnościowym.
Po zajęciu Torunia 16 stycznia Rosjanie skierowali się pod Gdańsk. Oblężenie zakończyło się zdobyciem miasta 7 lipca 1734 roku, nie pomógł nawet 2,5 tysięczny korpus francuski pod dowództwem Ludwika de Plélo. Leszczyński salwował się ucieczką z miasta w przebraniu chłopa do Królewca. W październiku 1735 roku Francja zawarła pokój z Austrią, a 26 stycznia 1736 roku Stanisław Leszczyński zrzekł się w Królewcu korony polskiej, a jako teść Ludwika XV otrzymał w dożywotnie władanie Księstwo Lotaryngii, a armia rosyjska dotarła aż do Renu.
Skutkiem wojny było trwałe ograniczenie suwerenności Rzeczpospolitej i wręcz niechęć szlachty, spowodowaną klęskami, do walki. Polska zmierzała do totalnego upadku, przypieczętowanego pod koniec XVIII w. rozbiorami.
|
