Zamek w Raciążku
Zachodni brzeg Wisły na odcinku między Ciechocinkiem a Nieszawą stanowi zachodni skraj wysoczyzny Kujawskiej. Do ukształtowanej już w okresie eemskim pradoliny spływały wody rzek płynących z południa, a również wody z lodowców, które żłobiły wysoczyznę, co wyraźnie rysuje się na odcinku Nieszawa - Toruń, gdzie zwężenie ma charakter przełomu związanego z torowaniem drogi wód odpływowych ku Kotlinie Toruńskiej. W tym miejscu na krawędzi wysoczyzny ulokowano Raciążek, a na końcu swego rodzaju cypla tamtejszy zamek, w miejscu strategicznym, skąd roztacza się szeroki widok na Wisłę.
Dawniej uważano, że najwcześniejsza wzmianka o Raciążku pochodzi z tzw. falsyfikatu mogileńskiego, dotyczącego uposażenia klasztoru benedyktynów w Mogilnie z 1065 r. Najnowsze badania przesunęły jednak w czasie okres powstania dokumentu na rok 1147 r. Obecnie uważa się jednak, że wymieniona w falsyfikacie mogileńskim miejscowość Nowy Radcez nie odnosi się do Raciążka na Kujawach, a Raciąża na Mazowszu. Pierwsze pewne źródła pochodzą z połowy XIII w. W dokumencie z 6 października 1250 r., wystawionym w Sieradzu znajduje się zapis o ugodzie księcia kujawskiego i łęczyckiego z biskupem Michałem, potwierdzającej wolności, przywileje i posiadłości, wśród których wymieniony jest Raciążek, Brzoza, Chlewiska, Mleczkowo, Przybysław, Siarzewo, Straszewo i Turzno, wsie kapituły kruszwickiej Dąbrówka Duża, Podole, Tupadły oraz wsie kapituły włocławskiej: Brzeźno i Niestuszewo. A więc już w połowie XIII w. Raciążek należał do biskupstwa włocławskiego, był ośrodkiem osadniczym o dużym znaczeniu, miejscem wystawiania dokumentów książęcych i centrum klucza majątkowego. Za datę przejęcia Raciążka przez biskupów kujawskich przyjmuje się rok 1185, kiedy to gród w Słońsku i przyległe osady zostały nadane biskupstwu przez księcia. W połowie XIII w. biskupem włocławskim został Wolimir. W 1253 r. podpisał w Raciążku umowę ze Świętopełkiem. Raciąż mazowiecki lub Raciążek kujawski niektórzy badacze podają jako miejsce podpisania w 1254 r. umowy między Siemowitem mazowieckim, Danielem halickim i Zakonem przeciw księciu kujawsko- łęczyckiemu Kazimierzowi i Bolesławowi Wstydliwemu. Konflikt dotyczył testamentu Boguszy Miecławica, dotyczącego przekazania biskupstwu włocławskiemu klucza lubańskiego i nowogrodzkiego, na co nie wyraził zgody Kazimierz. Wolimir odwołał się do papieża, który potwierdził testament w 1259 r. i polecił Zakonowi bronić zbrojnie praw biskupa. W kronikach Jana Długosza znajduje się zapis, mówiący, że Kazimierz zabrał katedrze włocławskiej i biskupowi Wolimirowi gród Raciąż. Zajęcie Raciążka przez Kazimierza łączyło się ze zniszczeniem miasta. Dopiero konflikty między księciem i jego synami spowodowały poprawę stosunków z biskupem, który w 1262 r. otrzymał od papieża Urbana IV zezwolenie na budowę (odbudowę) zamku w Raciążku. Pozwala to na przypuszczenie, że gród w Raciążku powstał najpóźniej w I połowie XIII w. lub nawet w ostatniej ćwierci XII w. II połowa XIII i początek XIV wieku był okresem wzrostu znaczenia Raciążka, chociaż nadal pozostawał przedmiotem przetargów. Na rok 1303 datuje się czasowe zajęcie Raciążka przez Siemowita dobrzyńskiego i już wówczas nastąpiło prawdopodobnie przejęcia skarbca biskupiego, który mógł być przechowywany w grodzie, chociaż dowody na jego istnienie pochodzą dopiero z okresu o ćwierć wieku późniejszego. Układ między Przemysłem i Kazimierzem, synami Ziemomysła inowrocławskiego a biskupem Gerwardem z 1311 świadczy o zajęciu grodu przez książąt w tym okresie. W 1317 r. biskup Gerward zlecił Olbrachtowi lokację Raciążka na prawie magdeburskim. Już przed wojną polsko-krzyżacką był miejscem często odwiedzanym prze biskupa i jego kancelarię. W czasie tej wojny ówczesny biskup Maciej z Gołańczy opowiedział się po stronie Władysława Łokietka W 1329 r. Raciążek zdobyli Krzyżacy, gród został przez nich zniszczony, nie utrzymali się tam długo, bo już w lipcu 1330 r. siedziba obronna w Raciążku była znów oblegana przez wojska dowodzone przez mistrza Wernera von Orseln. Krzyżacy znów zdobyli Raciążek, ale już w tym samym roku na mocy porozumienia z Zakonem wrócił w ręce biskupie.
Zamek murowany
Po traktacie w Wyszehradzie w 1335 r., kiedy Kujawy i Ziemia Dobrzyńska wróciły do Polski nastąpiło ożywienie działalności biskupa Macieja z Gołańczy. W 1340 r. rozpoczął wznoszenie szeregu budowli, w tym zamku w Raciążku. Drewniana dotąd budowla zastąpiona została zamkiem murowanym. Początek budowy miał miejsce między 1335 a 1340 r., ale jeszcze w 1383 r. prace budowlane nie były zakończone. Jednak już w 1375 r. książę gnieźnieński Władysław, niezadowolony z polityki Ludwika Węgierskiego oblegał tutejszy zamek. Dzięki historii tego wydarzenia spisanej przez Janka z Czarnkowa wiemy o dzwonnicy i sali zbudowanej przez biskupa Zbyluta z Gołańczy. Zamek - castrum -nie został wówczas zdobyty. Był to ostatni epizod militarny w jego historii. Odtąd dzięki związkom diecezji z Polską i przez swe domeny z Krzyżakami posiadał swoistą neutralność polityczną i stał się przez to jednym z politycznych centrów Królestwa Polskiego. W 1388 r. w zamku przebywał Władysław Jagiełło, zapewne w związku ze Władysława Opolczyka i jego rezygnacji z namiestnictwa Rusi. 11 stycznia 1391 r. zamek był miejscem pertraktacji polsko - krzyżackich. Kolejna wizyta Jagiełły miała miejsce 25 maja 1402 r. 22-23 maja 1404 w Raciązku podpisano traktat, na mocy którego Władysław Jagiełło wykupił od Krzyżaków Ziemię Dobrzyńską i uregulowana została przejściowo sprawa Żmudzi. W czasie Wielkiej Wojny Krzyżacy spalili Raciążek, nie zdobywając jednak zamku. 27 września 1410 r. mury zamku znów gościły króla, a 10-13 grudnia spotkał się tu z mistrzem Henrykiem von Plauen. Także w 1411, 1414 i 1420 r. Jagiełło przebywał w Raciążku.
Rezydencja biskupia
Po uregulowaniu problemów krzyżackich zamek stał się obronną siedzibą biskupią. Prowadzone były szeroko zakrojone prace budowlane, które prowadził Jakub z Sienna w latach 1464-1473, Piotr z Bnina 1483-1494, Krzesław z Kurozwęk 1494- 1503. Prowadzono je jeszcze w 1500 r. Za czasów Piotra z Bnina w zamku przebywał Filip Buonaccorsi - Kallimach - humanista, poeta i prozaik.
W 1533 r. kolejny biskup Jan Karnkowski nakazał wybudować wieżę zamkową. W latach 1557- 1561 na zamku schronił się Jakub Uchański i tu pisał swoje antypapieskie utwory polemiczne. W latach 1581- 1600 biskupem włocławskim był Hieronim Rozdrażewski, po którym pozostało najwięcej wzmianek w korespondencji na temat Raciążka. W tym czasie trwały prace budowlane na zamku, a prowadził je Francuz o prydomku Lotaringus. Zamek po pracach przeprowadzonych za czasów Rozdrażewskiego został opisany za czasów biskupa Piotra Tylickiego w 1604 r. - zamek na górze murowany z cegły, za nieboszczyka ks. Rozdrażewskiego reformowany; idąc od rynku miejskiego samborza w drewno murowana, na górze izba; pobok na prygródku dwie stajni, także w drewno murowane , dachówką położone. Dom starości nowy, dwie izbie, kuchnia. Przez przykop most do zamku, wzwód na żelaznych łańcuchach. Brama jedna drzewiana, druga nowa murowana, podle niej kuchnia i piekarnia, także murowane, na drugiej stronie bramy kamienica mniejsza. Wieża murowana. Kamienica wielka, piwnice pod wszystką, nad piwnicami spiżarnie, nad spiżarniami sala, z której do zamku wchodzą, na pierwszej górze dwie izbie, kownata, wszystko rządno. Na wyższą górę wschód łamany, na tej górze izba wielka cudna, malowana, pokój z ni także cudnie malowany i kownata. Podle izba kaplica cudnie reformowana, ołtarz nowy cudny. Budowla była utrzymana prawdopodobnie w stylu gotyckim. Zamkowi towarzyszył ulokowany na górze folwark, pod zamkiem browar i cegielnia poza miastem.
W XVII w. zamek pełnił rolę często odwiedzanej siedziby biskupiej. Zmarł tu 1609 r. biskup Maciej Pstrokoński. Według Sz. Starowolskiego - Polska albo opisanie położenia królestwa Polskiego - w I połowie XVII w. zamek był jeszcze w dobrym stanie, ale relacja podróżującego po Rzeczpospolitej Ulryka Werduma z lat 1670 - 1672 mówi o zamku: leżący na górze i bardzo spustoszony.
Nowy pałac biskupi
W XVII w. zamek nie był remontowany. Według inwentarza z 1720 r. zamek nie nadawał się już do zamieszkania - zamek stary , pusty, w którym nie masz nic godnego i dobrego, przy tym zamku wieża na boku murowana pod złą dachówką - dlatego biskup Felicjan K. Szaniawski zbudował na podzamczu pałac pański - budynek szachulcowy umiejscowiony na północnym krańcu nadwiślanej skarpy, opisywany był jako: pałac wszystek de novo postawiony z pruska, z tyłu od Wisły i boku biały wytynkowany, od dziedzińca zaś czerwono w cegiełkę pomalowany, dachówką nową pokryty, kominy cztery murowane, wywiedzione na wierzch, dymników w dachu pięć. Kolejny biskup Krzysztof A. Szembek kazał rozebrać mury, a na ich miejscu wzniósł murowany pałac w stylu włoskim. Opis zawarty w inwentarzu z 1742 r. jest następujący: Rezydencja dla ludzi dworskich. Wjazd do niej od miasta, brama przy której wrota dwoiste z tarcic na zawiasach i hakach żelaznych [r30;bramy wychodząc w dziedziniec po lewej ręce na górę drzwi w zawiasach i hakach z ryglem żelaznym. Rezydencja pańska. Do której wchodząc są drzwi wielkie pojedyncze na zawiasach. W sieni okna dwa o jednej kwaterze [...] podłoga i powała z tarcic. Z tej sieni schody na górę. W tej całej rezydencji podłoga i powała z tarcic, podłoga miejscami nadrujnowana. Nad salą jest dziura wyrżnięta pod dach pod pokojami i korytarzem jako są długie dołem. Po prawej ręce wieża murowana, stara o dwóch piętrach [...] ku końcu grobli bliżej Wisły pałac nowo wymurowany, włoską strukturą przez JWImci Szembeka biskupa, na ten czas kujawskiego i pomorskiego erygowany, jeszcze nie dokończony. [...] Sień wyprawna i sufit , w której jest kominek kopiasty, także wyprawny. Z sieni idąc jest sala wyprawna i sufit, stolarka drewniana stolarską robotą. Kaplica wyprawna z sali po prawej ręce [...]. Z tej sieni kredensu skarbiec wyprawny z podniebieniem sklepionym [...] Pod skarbcem sklepik mały, po lewej ręce pokój gabinetowy jedeni drugi pokój stołowy, oba wyprawne z sufitami [...] Idąc na drugie piętro są schody dębowe do kancelarii [...] Wyżej idąc schody drugie dębowe, na które wszedłszy sień, sala, pokojów cztery i biblioteka nie wyprawne. Wyżej idąc schody kręcone, po których wszedłszy na stronie druga biblioteka bez okien w pierwszym piętrze, w sali i pokojach trzynaście [...] Przykrycie na tym pałacu z dachówki na wapno sadzonej. Architektem, który za czasów biskupa Szembeka zajmował się przebudową był toruńczyk włoskiego pochodzenia Jan Chrzciciel Cocchi.
Schyłek dziejów
Po rozbiorach nastąpiła sekularyzacja dóbr biskupich. Pierwszym intendentem sekularyzowanych dóbr został Tempelhoff. Rozbiórki murów, po decyzji w 1804 r. dokonał kolejny intendent nazwiskiem Sydov. Z cegły zamkowej wzniesiono min. folwark w Straszewie. W rękopisie Opisy zabytków starożytności w Guberni Warszawskiej w latach 1844-1846; czyli w tzw. Albumach Stronczyńskiego z 1851 r. odnotowano: rozwaliny dotąd sterczące, nie mają nic charakterystycznego, ale dziwnie pięknem znajdują się w położeniu skąd się przepyszny widok na Wisłę otwiera.
Pierwsze badania archeologiczne przeprowadzono tu w latach 1978-1985, po których zamek zabezpieczono jako trwałą ruinę. Zachowane ruiny zamku w Raciążku można podziwiać do chwili obecnej.
|
