Wieś z miejskimi ambicjami
Nazwę Zakrzewo nosi 26 miejscowości w Polsce, a terenie powiatu aleksandrowskiego 2. Jedna to wioska w gminie Waganiec, a druga to też wieś, siedziba gminy Zakrzewo, położona około 13 km na południowy-zachód od Aleksandrowa Kujawskiego. Zakrzewo w gminie w Zakrzewo miało w swojej bogatej historii również próbę formowania ośrodka miejskiego, do czego jednak nigdy nie doszło.
Najstarsze ślady osadnictwa w tym miejscu pochodzą z neolitu, czyli sprzed 3900-1900 r. p.n.e. i reprezentowane są przez wyroby kultury pucharów lejkowatych. Ale znajdowane tu były pozostałości osady łużyckiej z epoki brązu, kultury przeworskiej, osady i cmentarzyska kultury pomorskiej oraz wczesnośredniowiecznej osady.
Pamiątki historii
Historię Zakrzewa ilustrują obiekty zabytkowe, a wśród nich drewniany kościół klasztorny karmelitów zrębowej konstrukcji, wzniesiony po 1745 r. Poprzedni również drewniany został rozebrany w 2. połowie XVI w. przez kalwińskich właścicieli wsi. Obok kościoła znajduje się murowany klasycystyczny klasztor karmelitów bosych powstały w latach 1860-1861, dziś pełniący funkcję plebanii. Najbardziej jednak imponującą zabytkową budowlą we wsi jest dwór, powstały w 1880 r. Jest budowlą eklektyczną z przewagą cech klasycystycznych. Dwukondygnacyjny, otynkowany, podpiwniczony budynek wieńczy mansardowy, pokryty dachówką zakładkową. W centralnej części fasady wyróżnia się ryzalit z portykiem składającym się z czterech kolumn w stylu toskańskim dźwigających balkon z tralkową balustradą. Ponad balkonem zwieńczenie w formie przyczółka o wolutowych spływach, z reliefem herbu Pomian w tondzie. W północnej części tuż przy nowo wybudowanym budynku szkolnym wznosi się pięcioboczna wieża o trzech kondygnacjach, przykryta namiotowym dachem. Kondygnacje oddziela od siebie nieznacznie wysunięty gzyms kordonowy. Pod dachem wyróżnia się konsolkowy gzyms podokapowy. Układ wnętrz dwutraktowy z reprezentacyjnym holem na osi poprzecznej i zespołem amfiladowo połączonych pomieszczeń.
W sąsiedztwie dworu znajduje się dawny budynek oficjalistów, dziś funkcjonujący jako siedziba władz gminy. Niedawno przy północnej części dworu współczesny gmach szkolny.
Dwór otacza założenie parkowe pochodzące z 1. połowy XIX w.
Historia
Pierwszych historycznych właścicieli Zakrzewa należy szukać wśród Powałów (Ogonów) z Krer. Początek rodu rozpoczyna się od Trojana Trojanowica (syna Trojana), znanego z 1222 r., bratanka biskupa krakowskiego Gedki (zm. w 1185 r.). Kolejny z nich to podkomorzy inowrocławski Trojan, poświadczony w 1271 r. Jego synami byli: podkomorzy brzeski Wojsław, Przybysław i piastujący do lat trzydziestych XIV w. urząd kasztelana kowalskiego Żyro.
Kontynuatorem tej linii był Trojan z Zakrzewa h. Ogon podkomorzy brzeski w latach 1362-1374. Z pierwszą żoną miał córkę Helenę, wydaną za Jana z Kleczewa, z drugą syna Wojsława z Krer i Zakrzewa oraz Trojana z Woli Bachornej. Po Trojanie ojcu w Zakrzewie, w Wolnym i części Krer dziedziczył podczaszy brzeski Wojsław. Żoną Wojsława była córka Andrzeja z Kunowa h. Zaremba, a dziećmi Florian i Anna, wydana za Jana z Ustronia h. Nałęcz.
Parafię w Zakrzewie wzmiankowano po raz pierwszy w 1430 r. W 1489 r. wieś należała do nadal do Ogończyków i Zakrzewo posiadało jeszcze w tym czasie własną parafię. Zakrzewscy h. Ogończyk pisali się ze Zboży, wsi w dawnym powiecie płockim. Stamtąd przewędrowali już przynajmniej w XIV w. na Kujawy. Wielu z nich było zaangażowanych w nurt reformatorski i przeszło na wyznanie kalwińskie. Grzegorz Zboży Zakrzewski ze swoich majątków w Zakrzewie, Kościelnej Wsi, Siniarzewie i Krzywosądzy wypędził księży katolickich. Inny z przedstawicieli tego rodu Filip, syn poprzedniego, był tak zagorzały w swoich przekonaniach religijnych, że w końcu XVI w.kościół w Zakrzewie kazał rozebrać i sprzedał go ówczesnemu dziedzicowi Osięcin Janowi Boruckiemu. Dopiero po powrocie Zakrzewskich do wiary katolickiej w pierwszej połowie XVIII w. zbudowano we wsi drewnianą kaplicę.
Już w 1. połowie XVIII w. nastąpiła zmiana właścicieli wsi. Laudum z 13 września 1735 r. wymienia wsie Zakrzewo, Krajewice, Chrostowo, Wolę Bachorną i Gęsin należące do Aleksandra Wolskiego, podkomorzego inowrocławskiego (1732-1737), jako zniszczone wskutek gradobicia. Wolscy sprzedali Zakrzewo około 1743 r. Stanisławowi i Annie Sokołowskim h. Pomian, a ci już w 1745 r. ufundowali obecną, drewnianą świątynię i drewniany klasztor, do którego sprowadzono karmelitów bosych i przekazano im na uposażenie, zakupiony od Wolskich, Gęsin. Portrety trumienne fundatorów zachowały się w Muzeum Diecezjalnym we Włocławku. Klasztor wysiłkiem parafian w latach 1860-61 przebudowano na murowany, ale już w 1864 r. uległ kasacji, a w jego pomieszczeniach urządzono szkołę elementarną. Dziś mieści się w nim plebania. Parafię przywrócono w Zakrzewie dopiero w 1924 r.
Stanisław Sokołowski h. Pomian, syn Wojciecha sędziego ziemskiego brzesko-kujawskiego i Konstancji Malczewskiej z Malczewa h. Adwaniec, kasztelana brzeskiego w 1752 r., zgromadził znaczny majątek. Wśród jego dóbr wymieniano miasteczko i siedem wsi na Kujawach. Zwieńczeniem gromadzenia zwartego zespołu dóbr była lokacja miasta w Zakrzewie, będącym ośrodkiem włości Stanisława Sokołowskiego. 9 stycznia 1745 r. otrzymał przywilej królewski zezwalający na erygowanie w Zakrzewie ośrodka miejskiego. Mimo osadzenia 18 rzemieślników Zakrzewo liczyło w 1753 r. tylko 27 domów. Wzmocnieniu roli miasta służyć miało ufundowanie klasztoru karmelitów bosych. W 1748 r. wydane zostało pozwolenie na lokację miasta, jednak do niego nie doszło. Małżeństwo Stanisława z Anną z Ponętowskich było bezdzietne. Majątek w testamencie podzielił między licznych krewnych, zapisy przeznaczył również dla kościołów i klasztorów na Kujawach. Zakrzewo dostało się w ręce przyrodniego brata Andrzeja, syna Wojciecha Sokołowskiego. Stanisław Sokołowski zmarł w roku 1752, wkrótce po nominacji na urząd kasztelana. Pogrzeb w Zakrzewie trwał 3 dni i odbył się w tamtejszym kościele Karmelitów. "Kurier Polski" z 28 października 1752 r. donosił: W Zakrzewie u karmelitów bosych odbył się 3 dniowy pogrzeb Stanisława na Wielkiej Wrzący Sokołowskiego kasztelana brzesko-kujawskiego.
W 1779 r. Zakrzewo, zamieszkiwane przez 176 osób, a wśród nich 6 Żydów, należało do podkomorzego brzeskiego Wincentego Modlińskiego h. Tępa Podkowa. Pełnił urzędy żupnika brzesko-kujawskiego (1755-1764), chorążego brzesko-kujawskiego (1764-1772), administratora podatków województwa Inowrocławskiego, podkomorzego brzesko-kujawski (1772-1786) 8.
Pierwszą żoną Wincentego była Teofila Sokołowska, z którą miał syna Aleksandra i córkę Domicelę, wydaną za Teodora Sokołowskiego. Drugą żoną była Anna Wodzińska, która dała mu syna Alojzego i córki: Cecylię, Józefę, Scholastykę. Aleksander Modliński, sędzia pokoju powiatu radziejowskiego w 1813 r., z Kunegundą Umińską miał syna Józefa Mariana (ur. 1811 r.), właściciela Sierzchowa w 1837 r., który ożenił się z Ludwiką Biesiekierską z Krowic h. Pomian, chociaż na tablicy pamiątkowej umieszczonej na ścianie kościoła w Nieszawie jako żona Józefa wymieniona jest Józefa Sokołowska. Józef Marian miał jeszcze brata Ignacego (1807-1873), oficera powstania listopadowego, późniejszego właściciela Walentynowa koło Zakrzewa. Potomstwo Józefa Mariana i Ludwiki to Gabriela wydana za Teodora Chrząszczewskiego h. Trzaska i Józef Eligiusz.
Wincenty zmarł w 1787 r. Przed 1789 r. z jego córką Cecylią ożenił się podstoli przedecki Franciszek Mniewski h. Ogończyk , aby w 1789 r. być wymienionym jako właściciel Zakrzewa.
Franciszek Mniewski był synem Józefa i Teresy Boruckiej z Borucina h. Rola. Dziećmi Franciszka i Cecylii Domiceli byli: córka Anna wydana za Jana Nepomucena Piotra Bardzińskiego z Bardzina h. Adwaniec, syn Feliks i córka Franciszka, która wyszła za Jana Nepomucena Lasockiego z Lasocina h. Dołęga.
Franiszek Mniewski zmarł w Zakrzewie 9 grudnia 1821 r. Dobra Zakrzewo po Franciszku dziedziczył syn Feliks. Kolejnym właścicielem był syn Feliksa Witold. Witold był owocem związku Feliksa z Walentyną Gliszczyńską z Gliszcz h. własnego. Witold wchodził w związki małżeńskie dwa razy. Pierwszą jego żoną była Joanna Marcela Słubicka na Słubicach h. Prus, a drugą Hildegarda Bujanowicz. W 1831 r. wsie Zakrzewo i Wola Bachorna z przyległościami należące do Feliksa Mniewskiego zostały zajęte w sekwestr w konsekwencji jego udziału w powstaniu listopadowym - Należał do Tayney Rewolucji Warszawskiej. Wyprawę dał dla 30 koni do wojska z dobrej chęci i samosłuży jak oficer.
Wybitną postacią w historii Kujaw był brat Franciszka, a stryj Feliksa, Dionizy Aleksander Mniewski. Urodził się w Radoszanch w 1750 r. Zmarł około 1807 r. Około 1780 r. ożenił się Anną hr. Dąmbską z Dąbia h. Godziemba. W konfederacji barskiej był rotmistrzem kujawskim, a w latach 1783-1790 rotmistrzem Kawalerii Narodowej, generałem majorem województwa kujawskiego, kasztelanem brzesko-kujawskim, starostą brzesko-kujawskim z 1783 r., posłem na sejm w 1782 i 1786 r. W 1783 r. został kawalerem Orderu Świętego Stanisława, a w 1791 odznaczony Orderem Orła Białego. Członek Konfederacji Sejmu Czteroletniego, a w 1794 r. przywódca insurekcji kościuszkowskiej na Kujawach. Dionizy utracił majątek w wyniku konfiskaty przez Prusaków w 1794 r., wkrótce później zmarł, a Franciszek został jego sukcesorem. Skonfiskowane dobra udało się odzyskać dopiero w 1816 r.
Według lokalnych przekazów właściciel Zakrzewa po roku 1835 r. nosił nazwisko Celiński.
Celińscy h. Zaremba wywodzili się z Celin w powiecie łukowskim w ziemi lubelskiej. Z rodziny tej Antoni był oficerem gwardii Napoleona I, uczestniczył w kampanii 1808-1814. Wziął za żonę Julię z Pieniążków. Ze związku Antoniego i Julii narodził się Maksymilian, późniejszy właściciel pobliskiego Sędzinka.
W XIX w. znów pojawili się jako właściciele Modlińscy h. Tępa Podkowa. Już w 1867 r. Właścicielowi dóbr Zakrzewo Józefowi Modlińskiemu sprzedano na licytacji za 613 rubli większą część gruntów w Zakrzewie, wcześniej należących do karmelitów. W 1881 r. w rękach Modlińskich było Zakrzewo i Wola. W tymże roku jako właściciel majątku o powierzchni 1606 mórg figurował Józef Modliński, właściwie Józef Eligiusz Modliński, o którym wspomniano wyżej.
Do dziś w opowiadaniach miejscowej ludności przewija się historia związku Józefa Eligiusza Modlińskiego z Heleną Gorecką h. Dołęga, wnuczką Adama Mickiewicza, którą tenże Modliński poślubił w Paryżu w 1883 r. i zamieszkał z nią we dworze zakrzewskim, chociaż siedzibą rodową Modlińskich był pobliski Krzywosądz. Związek nie trwał długo, bo Helena zmarła rok po ślubie w Krzywosądzy i na tamtejszym cmentarzu ją pochowano. Obok kościoła w Krzywosądzy znajduje się jej grób. Po śmierci Heleny Goreckiej, Józef Eligiusz pojął za żonę Wandę Marię Łączyńską h. Kościesza.
W 1880 r. powstał w obecnym miejscu dwór na fundamentach wcześniejszego, według innych relacji budynek stanął na fundamentach kościoła rozebranego w XVI w. przez Filipa Zakrzewskiego.
Od 1903 r. do chwili wybuchu drugiej wojny światowej właścicielami Zakrzewa byli Bogatkowie. Wieś kupił Adam Antoni Bogatko h. Pomian właściciel Seroczek. Według lokalnych podań krótko przed tą datą majątek dzierżawił jeszcze Niemiec nazwiskiem Kihm (Tim). Człowiek o tym samym nazwisku miał też kierować budową dworu w 1880 r. W 1905 r. nowy dwór spotkała katastrofa w postaci pożaru.
Bogatkowie h. Pomian pochodzą z Mazowsza ze wsi Bogatki w powiecie czerskim, ale początek dał im Jan Bogatka, znany ze Służewa na Kujawach już w XIII w. podkoni kujawski, od którego wywodzi się nazwisko rodu.
Pierwszym z Bogatków na pobliskich Seroczkach był pułkownik wojsk koronnych Roch (ur. ok. 1730 r). Ożenił się z Teresą Esterą Kretkowską h. Dołęga. Mieli dziewięcioro dzieci. Z nich Józef Roch, urodzony w Seroczkach (1787-1858), ożenił się z Józefą Słubicką h. Prus, a Jan Prosper (ur. 1785 r.) z Anną Słubicką. Józef Roch miał z Józefą córkę Esterę Anielę, zaś Jan Prosper synów: Edwarda i Antoniego Opata Karola. Jako że Józef Roch Bogatko nie pozostawił po sobie męskich dziedziców, majątek Seroczki przejął zgodnie z testamentem Edward, a po jego śmierci w 1862 r., drugi syn Jana Prospera Antoni Opat Karol, który dopiero w wieku 64 lat poślubił w 1894 r. Ewę z Gajkowskich Chojnacką (lat 42), wdowę po Janie Chojnackim, zarządcy domu Bogatków. Adoptował jej syna Adama Antoniego (ur. 1863 r.). Antoni Bogatko zmarł w Seroczkach 8 marca 1885 r., a Adam Antoni został dziedzicem. I to on był nabywcą Zakrzewa. Adam Antoni ożenił się w 1894 r. ze Stefanią Joanną Marią Grabską z Grabu h. Wczele i miał z nią dwóch synów: Antoniego Mariana Eustachego i Zbigniewa. Od chwili śmierci Adama Antoniego w 1912 r., Antoni Marian Eustachy (ur. w 1899 r. w Seroczkach), żonaty z Antoniną Heleną Julią Saas, został dziedzicem Seroczek, a Zbigniew (ur. 11 września 1903 r. w Toruniu), żonaty z Michaliną Lisowską, od 1924 r. Zakrzewa. To Zbigniew w 1926 r. nadbudował piętro dworu i dostawił wieżę w północnej części elewacji frontowej.
W czasie wojny majątkiem zarządzali Niemcy. Również majątek Seroczki dostał się w ręce niemieckie, a brat Zbigniewa Antoni Marian został wywieziony do obozu w Mauthausen w Austrii, skąd szczęśliwie powrócił po wojnie, a zmarł dopiero w 1954 r. w Niemczech.
5 maja 1986 r. dwór i park w Zakrzewie wpisano do rejestru zabytków pod numerem 205/A.
|
