Wizerunek domyślny
Spośród wielu dworów i rezydencji powiatu aleksandrowskiego, jakie przetrwały drugą wojnę światową, wiele dziś już nie istnieje, popadło w kompletną ruinę lub zostało tak diametralnie przekształcone, że trudno w ich współczesnej formie odszukać choćby śladu dawnej proweniencji. W takiej sytuacji jest dwór w Bądkowie, niegdyś piękny, neoklasycystyczny. Dzisiaj nowoczesny formą budynek, symetrycznie doskonały, kryje prawie półtora wieku historii.
Na miejscu dawnego dworu stoi dziś w Bądkowie budynek przychodni lekarskiej. Na miejscu nie znaczy wcale, że zamiast, bo jeszcze w latach czterdziestych ubiegłego wieku budynek dworski przeznaczono na obiekt szkolny, potem lecznictwa publicznego. Z biegiem lat dwór uległ tak dalekim przemianom, że trudno dziś nawet odtworzyć dawny wygląd. Ale po co są stare plany, zapisy historyczne i relacje świadków?
Dwór jaki był
Stojąc naprzeciw elewacji frontowej dzisiejszej przychodni możemy wyobrazić sobie budynek o piętro niższy, bo parterowy na wysokim jednak podpiwniczeniu. Był również nieco węższy o szerokość klatki schodowej od strony północno-wschodniej. Elewacja frontowa na planach wykonanych w latach pięćdziesiątych jest wyraźnie 9 osiowa z centralnie położonym portykiem czterokolumnowym nakrytym trójkątnym frontonem. Po dwie gładkie kolumny z wolutowymi kapitelami, ustawione na bazach, flankowały przejście do drzwi głównych. Do dnia dzisiejszego po dawnym pięknym portyku (fot.1) pozostał tylko jeden kapitel (fot. 2), odkryty kiedyś podczas prac remontowym w fundamentach, pozostałych nie udało się wydobyć. Przed kolumnadą wysokie schody ujęte w szerokie murki boczne, o łamanej linii spływu. Okna na parterze ze ślemieniem, dwuskrzydłowe, sześciodzielne w opaskach tynkowych, parapety profilowane.
Dwuspadowy dach nie krył całej powierzchni dworu. Ograniczał się tylko do użytkowego poddasza w centralnej części dworu, na szerokości połowy budynku (pięć osi) i poprzecznego doń dachu nad portykiem. Boczne części budynku, szerokości ćwierci budynku (2 osie) krył dach jednospadowy, ze spływem w kierunku elewacji tylnej (południowo- zachodniej) Od frontu dach ten maskowany był niską attyką.
Elewacja ogrodowa z szerokim tarasem z balustradą i schodami wybiegającymi łukami z jego centralnej części również zabezpieczonymi balustradą.
Od strony północno-wschodniej mała przybudówka w formie ganku, do którego prowadziły schody osłonięte murkiem ozdobionym tak jak i sam ganek na narożach kulistymi elementami zdobniczymi. Po stronie południowo-zachodniej jeszcze jedno wejście zaopatrzone w zewnętrzne schody, przeznaczone dla służby.
Elementy zdobnicze to profilowane gzymsy odcinające nad poziomem parteru i profilowany szczyt attyki, jak również profil zdobniczy krawędzi frontonu. Piwnice nieco występowały przed lico ścian parteru, a te w narożach i centralnie ozdobiono lizenami. Ściany pokrywały tynki ozdobne, nakrapiane. Na starym obrazie (fot.3) lizeny wyróżniały się bielą na tle szarego lica ścian.
Fundamenty dworu zbudowano z kamienia polnego. Mury piwnic i parteru z cegły pełnej czerwonej na zaprawie wapiennej. Poddasze częściowo z cegły pełnej, po części zaś z drewna. Stropy na piwnicach ceglane, odcinkowe, na parterze drewniane. Grube bele grubości ćwierci metra, rozłożone co metr i trzydzieści centymetrów stanowiły zasadniczą część konstrukcji. Układ wnętrz dwutraktowy, podłogi z klepki drewnianej i ceramiczne.
Park
Budynek dworu znajduje się w północnej części towarzyszącego mu założenia parkowego, którego aktualny układ w niewielkim stopniu oddaje stan historyczny. Zajmuje obszar o zarysie zbliżonym do prostokąta. Jego granice od wschodu, południa i zachodu wyznaczają aleje grabowe. Istnieją jednak wewnętrzne podziały powierzchni dawnego parku poprzez mury i płoty wydzielające teren przynależny przychodni lekarskiej i teren parku gminnego. Od południa jest to dodatkowo rów odwadniający. Wzdłuż ogrodzenia ze szkołą, od północy, kilka egzemplarzy morwy białej. Przestrzeń pomiędzy wymienionymi wcześniej alejami grabowymi wypełniają grupy starodrzewu oraz pojedynczo eksponowane drzewa. Najstarsze okazy w parku mają około 170 lat, pozostały drzewostan pochodzi z okresu międzywojennego. Wśród gatunków poza wymienionymi przeważają: lipa, grab, kasztanowiec, jesion, klon, robinia, leszczyna, dąb.
Na teren parku dziś prowadzi kilka wejść, ale żadne nie odpowiada dawnemu układowi. Główna brama wjazdowa znajdowała w okolicy południowego narożnika dzisiejszego parku. Zwana rbiałąr1; składała z dwóch w łuk ukształtowanych murków, spływająco ustawionych na zewnątrz, z kulistymi elementami zdobniczymi na zakończeniach (fot. 4). Podobnej formy konstrukcję można jeszcze dzisiaj znaleźć we wjeździe na teren zespołu dworsko - parkowego w Siniarzewie, ale znacznie większą.
Dawny folwark usytuowany był w kierunku wschodnim po drugiej stronie ulicy Włocławskiej. Zachowany jest w swoich dawnych granicach, jednak historyczne zabudowania zostały już w dużym stopniu przebudowane oraz pojawiło się wiele nowych. W sąsiedztwie folwarku znajduje się podłużny płytki staw otoczony łąkami. O wyglądzie dawnych zabudowań świadczy zachowane zdjęcie nieistniejącego już spichlerza, wykonane w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku (fot. 5)
Historia
Dwór z końca dziewiętnastego wieku był ostatnim tego typu obiektem zbudowanym w Bądkowie. Zapewne założenia dworskie lub podobne, obronne, były tu wcześniej, bowiem historia miejscowości ginie gdzieś głęboko w mrokach dziejów. Bądkowo musiało istnieć już przed rokiem 1239, kiedy to Książe Mazowiecki Konrad I, zwrócił kapitule włocławskiej wieś. Parafia ustanowiona została jeszcze w XIII wieku, a w 1312 roku ukończono budowę świątyni p.w. św. Mateusza (stara część obecnego kościoła z 1921r.). Wieś należała do kapituły włocławskiej do chwili III rozbioru.
W aktach stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Bądkowie z lat 1811- 1892 można znaleźć akt urodzenia z roku 1826, a należący do Pelagii Konstancji, córki Feliksa Turskiego, dziedzica na Bądkowie, tamże zamieszkałego i Justyny Lubowieckiej z pierwszego małżeństwa Lasockiej. Istnieją jeszcze zapisy urodzin dzieci Turskich z lat 1828, 1830, 1834. Justyna Lubowiecka umarła w roku 1839 w wieku 47 lat, pozostawiając Feliksa z dwojgiem nieletnich dzieci Pelagią Konstancją i Alfonsem Janem.
W roku 1844 Pelagia Konstancja wyszła za Bogumiła Konstantego Dzierzbickiego syna Józefa byłego pułkownika. Feliks Turski już wówczas nie żył, ale i Pelagia nie cieszyła się długim życiem, bo zmarła w wieku 19 lat w 1846 roku. Bogumił Dzierzbicki ożenił się ponownie z Franciszką ze Skarżyńskich. Owocem ich związku był syn Stanisław Apoloniusz Dzierzbicki (1854) r11; wybitny ekonomista i polityk przełomu XIX i XX w.
W tym okresie (1827 r.) Bądkowo liczyło 37 domów i zamieszkanych było przez 387 mieszkańców. W tym okresie dobra obejmowały 1659 mórg. A we wsi znajdowała się olejarnia, 3 cegielnie, młyn wodny i szkoła początkowa.
W 1856 roku Dzierzbiccy opuszczają Bądkowo, a dobra te przejmuje Alfons syn Feliksa Turskiego szwagier Dzierzbickiego. Chociaż już wcześniej zarówno Alfons Turski jak i Konstanty Dzierzbicki wymieniani są jako współwłaściciele Bądkowa. W tym roku (1856) Alfons Turski ożenił się z Ludwiką Zdrojewską z Łempickich.
W spisie majątków z1881 roku Bądków w gminie Bądków wymieniony jest jako własność Lucjana Karwata. Majątek obejmował w tym czasie powierzchnię 1515 mórg, w tym ziem pszennych 650 mórg, żytnich lepszych 685 mórg, lasów i zarośli 150 mórg.
W 1886 następują kolejne zmiany własnościowe w Bądkowie. Lucjan Karwat i jego żona Maria z Mieczkowskich, dotychczasowi właściciele, objęli majątek Kruszynek w gminie Straszewo stanowiący dotychczas własność Zdzisława Barthel de Weyndenthal, a ten wraz z żoną Anielą z Rożańskich Bądkowo. I to na ich czasy, czyli na koniec XIX datuje się powstanie dworu w Bądkowie. Zdzisław Barthel de Weydenthal przez pięć lat administrował dobrami ks. Teresy Sapiehy w Warklanach w Inflantach Polskich, za antycarską działalność zesłany na 2 lata w głąb Rosji. Po wybuchu rewolucji w Rosji uciekł z zesłania i wrócił do Bądkowa, gdzie zmarł w 1922 r. Aniela zmarła w 1919 r. w Warklanach. Zdzisław i Aniela mieli ósemkę dzieci: Jerzego (1882), Jadwigę (1884), Marię (1886), Irenę (1887), Zygmunta (1888), Przemysława (1893), Jana (1895), Zdzisława (1896). Jerzy był dyplomatą, konsulem generalnym RP w USA, Jugosławii i Chinach. Przemysław Marian Antoni wsławiony udziałem w wojnie bolszewickiej i ranny pod Odessą zmarł w 1919 roku. Pochowany w Odessie, a szczątki w 1932 roku sprowadzono do Polski i złożono na bądkowskim cmentarzu w grobowcu rodzinnym. Wielokrotnie odznaczany polskimi i zagranicznymi odznaczeniami wojskowymi. Jego siostra Jadwiga zaangażowana w działalność patriotyczną, członkini POW, matka chrzestna statku pasażerskiego m/s rBatoryr1;, wielokrotnie odznaczana. Po wojnie dyskryminowana za ziemiańskie pochodzenie i działalność niepodległościową, zmarła w Rybniku w 1961 roku, tam została pochowana.
Majątek przejął w 1920 roku Jan. Ożenił się z Anną z Dmochowskich. W 1923 r. w urodziła im się córka Elżbieta Maria, w 1924 Aniela, w 1928 Krzysztof, 1930 Danuta i w 1938 Jan Zygmunt. Jesienią 1939 majątek Bądkowo zajęli Niemcy, ustanowili zarządcę. Rodzinie Barthel pozwolono zamieszkać w majątku do 1940 r., do momentu aresztowania Jana i przewiezienia do obozu w Mauthausen - Gusen, gdzie zmarł w lipcu 1941.
Po wojnie majątek odebrano prawowitym właścicielom. W ewidencji nieruchomości ziemskich podlegających reformie rolnej na terenie powiatu nieszawskiego w 1945 r. wymieniono majątek Bądkowo przynależący do rodziny Barthel r11; Weydenthal, obejmujący 196,8 ha, w tym gruntów ornych 174.6 ha, łąk 2,4, sadów r11; 4,1, pod zabudowaniami 3,1ha, wody 2 ha , drogi 6,6 ha, rowy 1,4 ha, parku 2,6 ha. W uwagach zapisano, że resztówkę o powierzchni 18,8 ha wraz z zabudowaniami w złym stanie przekazano na rzecz gminy Bądkowo.
Z inicjatywy Jana Henryka Kozłowskiego, miejscowego lekarza, w 1948 roku dwór przebudowano dla celów ośrodka zdrowia. W wyniku przebudowy został pozbawiony wszelkich cech stylowych. Na ścianie budynku zawisła w latach dziewięćdziesiątych XX wieku tablica pamiątkowa poświęcona Janowi Kozłowskiemu.
Pańskie oko ....
Dziś w budynku dawnego dworu mieści się przychodnia lekarska. Budynek niedawno wyremontowany przez obecnego właściciela wyróżnia się schludnością obejścia, a park choć mało przypominający dawne założenie również wykazuje oznaki dobrego gospodarowania. Sytuacja obiektu wydaje się unormowana, jednak destrukcyjnych zmian jakie przeszedł przez lata powojenne nie odwróci już nikt.
Zbigniew Sołtysiński
puszczyk.sowa@interia.eu
|
