Pałac w Służewie
Którąkolwiek ścieżką w służewskim parku nie spacerować, każda doprowadzi do tego samego miejsca, najwyżej położonego, gdzie dziś znajduje się estrada i małe boisko sportowe. Stąd roztacza imponująca panorama jeziora, z przytulonymi zabudowaniami i majestatycznym kościołem wznoszącym się nad osadą.
Jedynym elementem, którego dziś brakuje w tym miejscu jest pałac właśnie w tym najwyższym punkcie niegdyś posadowiony, po którym jeszcze gdzieniegdzie walają się fragmenty starych cegieł, skorup ceramicznych. Do wejścia na teren parku zaprasza pozostałość starej bramy w postaci dwóch słupów murowanych z cegły charakterystycznie znakowanej "AL" jako, że z aleksandrowskiej cegielni pochodzi. Ponoć swego czasu dostępu do pałacu bronił dookoła mur ceglany, choć dziś po nim ani śladu. W okresie międzywojnia żelazna brama była zawsze zamknięta, a wstęp wzbroniony.
Otoczenie
Mało kto z jeszcze żyjących dostąpił przyjemności oglądania pałacu w stanie wspaniałości. Między drzewami prześwitywały tylko gdzieniegdzie ściany budowli otoczonej dookoła założeniem parkowym w stylu angielskim. Same godne zainteresowania z powodu rzadkości gatunkowej drzewostanu i pieczołowitości opieki właścicieli. Podobno rosła tu jeszcze w 1945 jedna z niewielu w tamtych czasach w Europie sofor. Zachwycała kwitnącymi na przełomie lipca i sierpnia kwiatami. A dziś podziwiać można jeszcze wiekowe dęby, buki, lipy, robinie i cisy, i inne, których nie sposób wymienić. W północnej części istnieje do dziś zarosłe nieco oczko wodne połączone kanałem z jeziorem. Główna aleja dojazdowa rozpoczynała się przy ulicy Brzeskiej na wysokości kościoła i biegła w górę przez mostek nad wspomnianym kanałem.
Budowla
Pałac jaki zastały wkraczające do Służewa wojska radzieckie w 1945 roku czyli w ostatniej fazie istnienia był budowlą dwukondygnacyjną o rozmiarach 15 na 40 m. Bryła budowli urozmaicona na osi frontu szeroką przybudówką w formie ryzalitu zwieńczonego trójkątnym szczytem i pokrytym dwuspadowym dachem. Zasadniczą część budowli chronił czterospadowy dach, a narożniki zdobiły hełmiaste wieżyczki z chorągiewkami u szczytu z wyciętymi datami 1683. Czego Rosjanie już nie zastali, to szeroki, przeszklony belweder nad osią dachu, który stanowił punkt widokowy na włości służewskie jeszcze w dziewiętnastym wieku. Na dachu czerwonoarmiści mogli dojrzeć tylko cztery sterczące kominy. Poddasze było zaopatrzone w trzy facjaty od strony południowej i dwie od frontu. Wszystkie elewacje posiadały boniowane (dekoracyjnie stylizowane) naroża., a na całym obwodzie biegł gzyms działowy międzyokienny i gzyms wieńczący opierający się na fryzie opaskowym. Otwory okienne przyozdobiono barokowymi obramieniami. Okna przyziemia były o ćwierć niższe niż te na piętrze. Miały proste belkowe zwieńczenie wsparte na pilastrach. Te na piętrze oparte na gzymsie działowym zwieńczone były na przemian frontonami przerywanymi półowalnymi i trójkątnymi. Boki ozdabiały pilastry. Elementy te, białe, eksponowane były na ciemnym tle lica ścian. Elewacja ryzalitu miała cechy neogotyckie, w dolnej jego kondygnacji okna w formie nisz posiadały ostrołukowe nadświetla. W osi tej części na parterze zaprojektowano wejście główne. Nad nim podwieszono metalowy ażurowy balkon. Fronton posiadał duży kwadratowy, centralny otwór okienny. W balkon zaopatrzona była też południowa elewacja pałacu
Wnętrza
Niewiele wiadomo na temat wnętrz pałacu. Wejściem głównym wchodziło się do przestronnej sieni. Nad nią w wyższej kondygnacji ryzalitu były dwa saloniki r11; biały
i zielony. Kondygnacja przyziemia pełniła funkcje gospodarskie i tu znajdowała się jadalnia letnia z wyjściem na ogród. Piętro było reprezentacyjne. Z jadalni zimowej można było bezpośrednio wychodzić na balkon.
Sklepienia dolnych pomieszczeń podobno wcześniej łukowe zamieniono na płaskie jak wspomina Antoni Wodziński. W ogólnie dostępnym już po spaleniu pałacu odnajdowano pozostałości ozdobnych pieców kaflowych, a na ścianach według niektórych podań zdobienia w formie malowideł.
Niewiele można powiedzieć o bogatych ponoć zbiorach dzieł sztuki, które zapodziały się w zawierusze wojennej. Według spisu dokonanego około roku 1926 znajdowały się tu szafy gdańskie, dwie szafki inkrustowane narożne ze zbiorów Stanisława Augusta w Łazienkach, ceramika polska i obca, oraz bogata galeria malarstwa obcego i portretów rodzinnych.
Historia
Taki stan pałacu pozostawił po sobie ostatni jego właściciel Stanisław Życki syn Edwarda adwokata z Warszawy, w którego rękach majątek służewski znalazł się w 1913 roku. Było to wówczas prawie 382 ha gruntów z pałacem i zabudowaniami folwarcznymi, lecz z bardzo obciążoną hipoteką. Jak pewne źródła podają E. Życki był wcześniej plenipotentem ostatnich właścicieli z rodu Wodzińskich herbu Jastrzębiec. W posiadaniu tej rodziny dobra służewskie były od 1810 roku i w okresie ich władania rozpoczynającego się od Antoniego Wodzińskiego chorążego brzeskiego następują największe zmiany w wyglądzie pałacu. W latach 1832-36 usunięto dwa skrzydła boczne dawnego założenia pałacowego, a jak chcą inni zamkowego datującego się z roku 1683 i wzbogacając bryłę o przybudówkę ryzalitową. Zlikwidowano również gotyckie sklepienia w przyziemiu. Pierwotna budowla była wystawiona lub też przystosowana za czasów władania tu rodziny Niemojewskich herbu Rola przed 1639, którzy przejęli majątek od rodziny Rozdrażewskich herbu Doliwa. Ale budowę miejscowego zamku przypisuje się Rodzinie Potulickich herbu Grzymała, którzy byli właścicielami Służewa przez ostatnie dwie dekady szesnastego wieku. Pewne jest istnienie rezydencji rodowej Służewskich herbu Sulima, z których pierwszy Piotr w 1526 przyjmował w swoich dobrach Zygmunta I Starego podczas podróży do Gdańska , a jego syn Jan późniejszy wojewoda kujawsko-dobrzyński Zygmunta Augusta w 1552. Na czasy Służewskich przypada okres rozkwitu miasta. Wtedy zbudowano kościół (1580) i szpital. Najwcześniejszymi właścicielami był ród Pomianów już od XIII wieku, panowali tu przez trzy stulecia i z nimi związane było istnienie umocnienia turris Jaroslai r11; rwieży Jarosławar1; wspominanej przez Jana z Czarnkowa w 1376 roku, choć Służewo należało do miejscowości ufortyfikowanych (1332r) już za czasów Władysława Łokietka. Trudno jednak snuć wnioski o kontynuacji poszczególnych założeń budowlanych. Wtedy też bo już od 1339 roku Służewo określano jako oppidum r11; miasteczko, a pewne historycznie wzmianki o miejskim charakterze pochodzą z 1430 i 1458 roku i tak do 1869. Przez większą część tego okresu było miastem prywatnym.
Legendy
Jak w przypadku każdej wiekowej budowli narosło wokół pałacu wiele legend. Ta najbardziej romantyczna dotyczy Marii Wodzińskiej i jej adoratora Fryderyka Chopina, który bywał ponoć w Służewie. W 1966 z tej przyczyny mieszkańcy wystawili monument przypominający fortepian opatrzony napisem: rW rocznicę 1000-lecia Państwa Polskiego Fryderykowi Chopinowi mieszkańcy Powiatu Aleksandrowskiegor1; Dziś pojawiają się głosy poddające w wątpliwość bytność tutaj kompozytora, choć treść zachowanych listów do Marii, sugeruje jego dobrą znajomość służewskich włości.
Ponoć istniało tajne przejście podziemne z pałacu do kościoła. I nie byłoby to nic dziwnego gdyby istniało mając na względzie charakter obronny budowli i strategiczne położenie Służewa. Wielu próbowało zgłębić tę tajemnicę, lecz nic nie znaleziono. Próbowano zapuszczać się w podziemia, ale strach jednak był silniejszy niż ciekawość.
Współczesność
Pałac służewski w swej wspaniałości nie przetrwał długo w nowej powojennej Polsce. Początkowo rozgrabiony po odejściu właścicieli, potem zdemolowany przez stacjonujących
w nim żołnierzy radzieckich doczekał się na koniec podpalenia. Zaprószono ogień. Podobno sprawcami byli Rosjanie, ale są i takie podania, które mówią, że to rswoimr1; zależało, aby zniknął na zawsze symbol wielkopańskiej tyranii. Rzucająca się w oczy sofora również nie uszła uwagi nowej władzy. Szybko ją wycięto. Sytuacja polityczna sprzyjała. Na koniec sterczały już tylko zgliszcza, które z wolna rozbierane stanowiły źródło materiałów budowlanych dla okolicy. Wreszcie, kiedy obiekt stał się zagrożeniem dla przebywających tam ludzi podjęto decyzję o rozwiązaniu ostatecznym w postaci wysadzenia ruin. Tak też się stało w 1964 roku.
Wraz z upadkiem pałacu następuje sukcesywna degradacja Służewa. W 1976 roku straciło nawet status siedziby gminy. Sprawdza się w tym przypadku w całej swej negatywnej jaskrawości staropolskie powiedzenie: "Pańskie oko konia tuczy" Współczesny obserwator dopowie: pana nie ma, koń padł.
Zbyszek Sołtysiński
|
